To φύλο
στην όπερα

Ίσως να σας φανεί περίεργο, αλλά αφού οι γυναίκες έπρεπε να μένουν στο σπίτι και να ξεσκονίζουν συνεχώς τη σιφονιέρα, τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν άντρες. Δεν είναι λογικό; O όρος «σοπράνο» που σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει γυναίκες που τραγουδούν στις ψηλές τονικές περιοχές, χρησιμοποιούνταν τόσο για γυναίκες τραγουδίστριες όσο και για μια ξεχωριστή τάξη ανδρών τραγουδιστών που έχει εξαφανιστεί από το 1830.

Οι τραγουδιστές αυτοί ονομάζονταν «καστράτοι» και αρχικά τραγουδούσαν μόνο μέσα στις εκκλησίες, όπου οι γυναίκες απαγορευόταν αυστηρά να τραγουδήσουν. Καθώς λοιπόν οι ψηλές –αλλά όχι γυναικείες– φωνές ήταν περιζήτητες για την ερμηνεία εκκλησιαστικών ύμνων, δημιουργήθηκε μια νέα μουσική ειδίκευση στα μοναστήρια: νεαρά αγόρια των οποίων η μεταφώνηση αποτρεπόταν μέσω χειρουργικής επέμβασης στα γεννητικά όργανα, ώστε να εκπαιδευτούν μουσικά στην ερμηνεία υψίφωνων μερών.42S. Sadie 2001 (2η έκδ.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, τ. 5, σ. 267. Έτσι, η λεπτή χροιά της φωνής των αγοριών αυτών συντηρούνταν και μετά την εφηβεία. Οι νεαροί καστράτοι τραγουδιστές λάμβαναν εντατική μουσική εκπαίδευση στο τραγούδι, τη μουσική θεωρία και σε μουσικά όργανα, με αποτέλεσμα πολλές φορές να καταφέρνουν μεγαλύτερο βαθμό μουσικής εξειδίκευσης από γυναίκες ίδιας φωνητικής ικανότητας, των οποίων οι εκπαιδευτικές επιλογές ήταν λιγότερες λόγω του φύλου τους.

Μεταξύ του 1680 και του 1720, οι καστράτοι τραγουδιστές πέρασαν μια χρυσή εποχή και στη σκηνή της όπερας καθώς οι ιδιαίτερες φωνητικές τους ικανότητες αναγνωρίστηκαν από το κοινό και την αριστοκρατία σχεδόν ολόκληρης της Ευρώπης. Οι κύριοι ανδρικοί ρόλοι γράφονταν για το είδος της φωνής τους και απολάμβαναν τη στήριξη ισχυρών πατρόνων της όπερας.43S. Sadie 1997, The New Grove Dictionary of Opera, τ. 1, σ. 766-767. Ειδικά κατά τις περιόδους απαγόρευσης των γυναικών επί σκηνής κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, οι υψίφωνοι γυναικείοι ρόλοι ερμηνεύονταν από τραγουδιστές καστράτους. Όμως και πάλι, ο μεγαλύτερος αριθμός καστράτων τραγουδιστών συνέχισε να απασχολείται συμπληρωματικά ή αποκλειστικά στην εκκλησία.44J. Rosselli 1992, Singers of the Italian Opera. The history of a profession, σ. 41.

Όπως είναι φυσικό, όποτε υπήρχε ανάγκη να υποδυθεί άνδρας κάποιον γυναικείο ρόλο η ενδυματολογία ήταν γυναικεία, και ήταν συνηθισμένο μέχρι και τα μέσα του 18ου αιώνα άντρες και γυναίκες να υποδύονται ρόλους του αντίθετου φύλου για μουσικούς ή δραματουργικούς λόγους. Εκτός από τις περιπτώσεις των γυναικείων καστράτων ρόλων, άντρες ντύνονταν με γυναικεία ρούχα εάν η πλοκή περιλάμβανε κάποια μεταμφίεση ή και για κωμικούς λόγους, ενώ οι γυναίκες έπαιρναν αντρικούς ρόλους που απαιτούσαν υψηλή φωνητική χροιά – δείτε για παράδειγμα στο παρακάτω απόσπασμα τον Πρίγκιπα Ορλόφσκι του Γιόχαν Στράους του νεότερου [Johann Strauss II].

Από τις αρχές του 19ου αιώνα και κυρίως μετά την άρση της απαγόρευσης των γυναικών επί σκηνής, οι γυναίκες υψίφωνοι πέρασαν τη δική τους χρυσή εποχή, που κράτησε μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.45S. Rutherford, The Prima Donna and Opera, σ. 4. Παρά την εχθρική στάση της κοινωνίας και τη συχνή στοχοποίηση από δημοσιογράφους και μουσικοκριτικούς, το επάγγελμα της οπερατικής τραγουδίστριας υπήρξε ένα από τα πρώτα επαγγέλματα που εξασφάλισαν σε κάποιες γυναίκες αυτόνομες καριέρες στη μουσική. Η επιμονή των οπερατικών τραγουδιστριών και η στήριξη από συναδέλφους –συνθέτες, μαέστρους, τραγουδιστές– που αναγνώριζαν τη στρεβλή σύνδεση της ηθικής εντιμότητας με το δικαίωμα των γυναικών να ασκούν το επάγγελμά τους δημόσια υπήρξαν καταλυτικές για την αναγνώριση του επαγγέλματος της οπερατικής τραγουδίστριας. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα μουσικά όργανα, όπου οι γυναίκες απασχολούνταν αποκλειστικά ως δασκάλες καθώς οι θέσεις σε ορχήστρες δίνονταν αυστηρά και μόνο σε άντρες μέχρι πρόσφατα στον 20ό αιώνα, το επάγγελμα της σοπράνο έδωσε την ευκαιρία σε γυναίκες επαγγελματίες μουσικούς να ανεξαρτητοποιηθούν οικονομικά και να αποκτήσουν μουσική καριέρα ήδη από τον 19ο αιώνα.46από την Φάνη

Κι ενώ εδώ επικεντρωθήκαμε –ίσως άδικα– μόνο στην ιστορική εξέλιξη των τραγουδιστριών, η ανισότητα στον χώρο της τέχνης σχετίζεται ισόποσα με τις προκαταλήψεις ενάντια στη σεξουαλική ταυτότητα, την αρτιμέλεια και τη φυλετική καταγωγή. Προκατάληψη και άνιση μεταχείριση στον εργασιακό χώρο προκύπτει εξίσου στα τεχνικά επαγγέλματα της όπερας, στους ανθρώπους δηλαδή που στηρίζουν τις παραγωγές όπερας χωρίς να εμφανίζονται στη σκηνή. Στο άρθρο «Οι γυναίκες στις τεχνικές θέσεις του θεάτρου», που ανάρτησε η Βασιλική Όπερα του Λονδίνου το 2021, η υποδιευθύντρια τεχνικών ζητημάτων και παραγωγής Έμμα Ουίλσον [Emma Wilson] μοιράστηκε κάποιες από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες που ασχολούνται με τεχνικά επαγγέλματα στην όπερα: υποτίμηση από άντρες συναδέλφους, έλλειψη μέριμνας για στήριξη σε γονεϊκές υποχρεώσεις, μειωμένες ευκαιρίες ανέλιξης και μισθολογική ανισότητα. Ακόμη και σε επισκέψεις σε σχολεία, σημείωσε, παρατήρησε πως τα κορίτσια δεν μπορούσαν να φανταστούν τον εαυτό τους σε κάποιο τεχνικό επάγγελμα της όπερας, καθώς βρίσκουν τις θέσεις αυτές «αγορίστικες».47https://www.roh.org.uk/news/women-in-technical-theatre-lets-change-our-future

Η ιστορικά άνιση μεταχείριση των γυναικών, τόσο στην οπερατική σκηνή όσο και στα παρασκήνια, έχει εμπνεύσει κινήματα κατά της μισθολογικής διαφοράς μεταξύ γυναικών και ανδρών καλλιτεχνών και εργατών της τέχνης, αλλά και κοινωνικά κινήματα όπως το #ΜeToo που εποπτεύουν τη συμπεριφορά οργανισμών και επιχειρήσεων σε θέματα φύλου. Η όπερα, όπως και κάθε άλλος χώρος τέχνης, οφείλει να ενθαρρύνει όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φύλου (ή μη), φυλής, εθνικότητας, σεξουαλικής ταυτότητας, σωματικής και πνευματικής διάπλασης και δυσλειτουργίας, να εκφραστούν και να προσφέρουν στο κοινό το ταλέντο τους. Παρομοίως, οφείλει να προστατεύει το δικαίωμα της εργασίας σε τεχνικές θέσεις χωρίς προκαταλήψεις, και να εξασφαλίζει την ίση μεταχείριση όλων των μελών της. Η ηθική αλλάζει με κάθε κοινωνία που περνά, και είναι σημαντικό η δική μας εποχή να αφήσει ως παρακαταθήκη το μήνυμα ότι τουλάχιστον στην τέχνη προσπαθούμε έμπρακτα να στηρίξουμε όλους τους ανθρώπους, επειδή –και όχι παρά το ότι– είμαστε όλοι διαφορετικοί.