Νέες τάσεις στην όπερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εισαγωγή

Στην ενότητα 8 μεταφερόμαστε στο σήμερα και εξερευνούμε τις νέες τάσεις που συναντάμε στην όπερα. Τεχνολογικές καινοτομίες, φλέγοντα ζητήματα της επικαιρότητας, ηλεκτρονικά όργανα και αλγόριθμοι συνθέτουν την όπερα τού σήμερα. Η χορογράφος Μαριάννα Καβαλιεράτου μάς μιλάει για την εξέλιξη του ρόλου του σώματος των ερμηνευτών μέσα στην όπερα και μας εξηγεί τους λόγους που ταυτίζει μια συμμετοχική παράσταση με έναν ζωντανό οργανισμό.

Η χορογράφος Μαριάννα Καβαλιεράτου μιλάει για την εξέλιξη του ρόλου του σώματος των ερμηνευτών μέσα στην όπερα.

Τα κείμενα που ακολουθούν υπογράφει η Άρτεμις Ιγνατίδου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 / ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΟΜΕΝΑ ΣΚΗΝΙΚΑ, ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ

Περιστρεφόμενα σκηνικά, ψηφιακές προβολές και τεχνολογικές καινοτομίες στην όπερα

Φτάσαμε λοιπόν στο σήμερα, με μια παράδοση τετρακοσίων ετών πίσω μας κι ένα μέλλον μπροστά μας που υπόσχεται λαμπιόνια, 3D προβολές, πτήσεις επί σκηνής και τεχνολογικές καινοτομίες που ούτε μπορούμε να φανταστούμε ακόμη.

Όπως και στο παρελθόν, οι καλλιτέχνες και οι τεχνικοί που ασχολούνται με τη σκηνογραφία, τα κοστούμια και τον φωτισμό, χρησιμοποιούν τις τελευταίες τάσεις της τεχνολογίας για να προσφέρουν στο κοινό εντυπωσιακές εμπειρίες. Στην παραγωγή της όπερας Ο χρυσός του Ρήνου [Das Rheingold] του Βίλχελμ Ρίχαρντ Βάγκνερ [Wilhelm Richard Wagner] το 2010 στη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης, για παράδειγμα, παρακολουθούμε τους θεούς να ανέρχονται στη Βαλχάλλα περπατώντας κάθετα πάνω στους βράχους του σκηνικού, λουσμένοι με τρισδιάστατο πρισματικό φως, κι εγώ όχι μόνο δεν ήμουν εκεί για να το δω, αλλά δεν ξέρω καν τι είναι το «τρισδιάστατο πρισματικό φως».59C. Abbate – R. Parker 2012, A History of Opera, σ. 372.

Παρομοίως, το 2016, για την παραγωγή της όπερας L’Amour de Loin της Κάγια Σάαριαχο [Kaija Saariaho], ο υπεύθυνος φωτισμού παρουσίασε τη Μεσόγειο ως μια σειρά από λεπτές, οριζόντιες λωρίδες από LED φώτα, που αναπαριστούσαν την κίνηση της θάλασσας. Άλλο να σας το λέω κι άλλο να ήμασταν εκεί να το βλέπαμε.60https://www.metopera.org/user-information/nightly-met-opera-streams/articles/sea-of-lights/ Το 2022, ο Ντον Τζοβάννι [Don Giovanni] της Εθνικής Όπερας στο Παρίσι παρουσιάστηκε σε ένα σκηνικό με κτίρια από μπετόν, των οποίων οι πόρτες, τα παράθυρα, οι τοίχοι και οι σκάλες κινούνταν συνεχώς, αλλά τρομερά αργά. Έτσι, το κοινό αντιλαμβανόταν την ψευδαίσθηση μόνο όταν η οπτική γωνία θέασης είχε πια αλλάξει ολοκληρωτικά.61https://operawire.com/opera-national-de-paris-2021-22-review-don-giovanni/ Αντίστοιχα, στην παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής της όπερας Βότσεκ [Wozzeck] του Άλμπαν Μπεργκ [Alban Berg] περιστρεφόταν ολόκληρο το σκηνικό, αλλά και τα επιμέρους στοιχεία του ξεχωριστά, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς διαφορετικοί χώροι σκηνικής δράσης.

Βότσεκ του Άλμπαν Μπεργκ, σε μουσική διεύθυνση Βασίλη Χριστόπουλου, σκηνοθεσία Ολιβιέ Πυ, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2020), φωτογραφία Βαλέρια Ισάεβα.

Βότσεκ του Άλμπαν Μπεργκ, σε μουσική διεύθυνση Βασίλη Χριστόπουλου, σκηνοθεσία Ολιβιέ Πυ, Τάσης Χριστογιαννόπουλος (Βότσεκ), Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2020), φωτογραφία Βαλέρια Ισάεβα.

Κάτω από την επικεφαλίδα «Νέες τάσεις» λοιπόν, θα βρούμε σίγουρα τη χρήση νέων τεχνολογιών, που δίνουν την ευκαιρία στους σκηνογράφους και τους υπεύθυνους φωτισμού να εντυπωσιάσουν το κοινό και να αναδείξουν νέες πτυχές του έργου, που ούτε ο συνθέτης θα μπορούσε ίσως να φανταστεί.

Στην ενότητα «Η όπερα στο πέρασμα του χρόνου» είδαμε συνθέτες και ποιητές να αναρωτιούνται αν στην όπερα η μουσική είναι πιο σημαντική από την ποίηση. Πόσο σημαντική είναι η σκηνική παρουσίαση σε σύγκριση με τα υπόλοιπα στοιχεία της όπερας;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 / ΟΠΕΡΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΟΥΝΤΑ ΔΟΧΕΙΑ

Όπερα και κοινωνία: συγκοινωνούντα δοχεία

Παρόμοια με τις υπόλοιπες τέχνες, τα τελευταία χρόνια ο κόσμος της όπερας ασχολήθηκε και με πιο φλέγοντα ζητήματα που απασχολούν τις κοινωνίες μας. Οι οικονομικές κρίσεις, η ανισότητα των φύλων, η περιβαλλοντική καταστροφή και η φυλετική ανισότητα κατέλαβαν την οπερατική σκηνή για να αναπαραστήσουν και να σχολιάσουν κάποια από τα ζητήματα που απασχόλησαν την επικαιρότητα.

Με αφορμή την ιστορικά άνιση μεταχείριση των Αφροαμερικανών, Λατίνων και άλλων μη λευκών πολιτών των ΗΠΑ, το 2022 στη Νέα Υόρκη ο Φιντέλιο [Fidelio] του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν [Ludwig van Beethoven] παρουσιάστηκε ως ακτιβιστής του κινήματος Black Lives Matter που βρίσκεται υπό κράτηση σε σύγχρονη φυλακή.62https://www.npr.org/sections/deceptivecadence/2022/02/19/1081609788/fidelio-black-lives-matter-opera?t=1645306489530 Στην Ελλάδα, το 2021 η κολεκτίβα ΦΥΤΑ παρουσίασε μια διασκευή της όπερας Ορφέας του Κλάουντιο Μοντεβέρντι, αντλώντας έμπνευση από τη δολοφονία του ακτιβιστή Ζακ Κωστόπουλου το 2019 και την πολιτειακή αδιαφορία για τη βία κατά των μελών της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Αλλά και η διασκευή της Ωραίας Ελένης του Ζακ Όφενμπαχ που έχετε ήδη παρακολουθήσει ή πρόκειται να παρακολουθήσετε μέσα στις επόμενες ημέρες διακωμωδεί και σχολιάζει τα στερεότυπα εκείνα του παρελθόντος που εμποδίζουν την ίση συνύπαρξη των φύλων στην ελληνική κοινωνία μέχρι σήμερα. Στον τομέα του περιβάλλοντος αλλά και των σύγχρονων μέσων δημιουργίας και αναπαραγωγής της όπερας, το 2013 ο Μάθιου Μπάρτνερ [Matthew Burtner] παρουσίασε το τεχνολογικό μουσικό δρώμενο Auksalaq. Το Auksalaq, που σημαίνει «πάγος που λιώνει» στη γλώσσα των Inupiat της Αλάσκας, παρουσιάστηκε ως μια σειρά παράλληλων μουσικών δρώμενων για την κλιματική αλλαγή, που συνέβησαν ταυτόχρονα σε πολλά σημεία του πλανήτη. Το κοινό μπορούσε να επηρεάσει τα μουσικά στοιχεία του δρώμενου μέσω μιας εφαρμογής στο κινητό του, από οπουδήποτε στον κόσμο κι αν βρισκόταν, αναπαριστώντας έτσι συμβολικά τις συνέπειες των πράξεών μας σε άλλα μέρη του κόσμου.63http://matthewburtner.com/auksalaq/

Η παράσταση των Εκπαιδευτικών και Κοινωνικών Δράσεων της ΕΛΣ Η Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ του Κορνήλιου Σελαμσή διακωμωδεί τα κοινωνικά στερεότυπα που εμποδίζουν την ίση συνύπαρξη των φύλων (φωτογραφία Βαλέρια Ισάεβα).

Η Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ του Κορνήλιου Σελαμσή, σε μουσική διεύθυνση Στάθη Σούλη, σκηνοθεσία Γιάννη Καλαβριανού, σκηνικά και κοστούμια Πέτρου Τουλούδη, Μαρία Τσιρώνη (Ελένη), Μαριαλένα Πολίτη (Βακχίς), Κατερίνα Αλεξίου (Πάρης), Κατερίνα Μποτώνη (Αχιλλέας), Αντώνης Αντωνιάδης (Αίας), Νίκος Ζιάζιαρης (Μενέλαος), Χρήστος Ραμμόπουλος (Αγαμέμνων), Νικόλας Καραγκιαούρης (Κάλχας), Εθνική Λυρική Σκηνή (2023).

Ποια άλλα καλλιτεχνικά έργα που γνωρίζετε σχετίζονται με κοινωνικά θέματα της εποχής τους;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 / ΝΕΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ

Νέες μουσικές γλώσσες στην όπερα

Η μουσική, από την οποία ξεκινήσαμε και η οποία υπήρξε η πρώτη «νέα τάση» που μεταμόρφωσε το αρχαίο δράμα σε μια νέα μορφή τέχνης, άλλαξε δραματικά κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα και μαζί της άλλαξε εν μέρει και το πώς αντιλαμβανόμαστε την ίδια την όπερα.

Έχετε ακούσει, για παράδειγμα, για τον κύκλο έργων Europeras του συνθέτη Τζων Κέιτζ [John Cage]; Στις πέντε αυτές όπερες που ανέβηκαν μεταξύ του 1987 και του 1991, ο Τζων Κέιτζ χρησιμοποίησε αποσπάσματα οπερών του 18ου και του 19ου αιώνα τα οποία παίζονται ζωντανά κατά τη διάρκεια της παράστασης μαζί με ηχογραφήσεις από άριες. Με άλλα λόγια, ο συνθέτης δεν έγραψε νέο υλικό αλλά επαναχρησιμοποίησε μουσική που είχε γραφτεί τους δύο περασμένους αιώνες. Το λιμπρέτο είναι ένα κολάζ από αποσπάσματα παλαιότερων έργων σε τυχαία σειρά, και το κοινό θεωρείται μέρος του έργου. Παρατηρήστε στο παρακάτω απόσπασμα από τις Europeras 1 & 2 της Εθνικής Λυρικής Σκηνής τη διάταξη της σκηνής και τα επίπεδα διαφορετικών δράσεων. Ακούστε αυτό το μουσικό κολάζ και φανταστείτε ολόκληρο τον χώρο της παράστασης, μαζί με τους φυσικούς ήχους και το κοινό να αποτελούν μέρος του έργου.

Europeras 1 & 2 του Τζων Κέιτζ [John Cage], σε μουσική διεύθυνση Μιχάλη Παπαπέτρου, σκηνοθεσία Ζωής Χατζηαντωνίου, εικαστική επιμέλεια χώρου, σκηνικών και αντικειμένων Πέτρου Τουλούδη, Εναλλακτική Σκηνή (2020).

Ιδέες όπως αυτή του «τυχαίου» στη μουσική σύνθεση, ή τεχνικές όπως ο μινιμαλισμός του Φίλιπ Γκλας [Philip Glass] και πνευματικές μουσικές αναζητήσεις σαν τη Lunar Opera της συνθέτριας Πωλίν Ολιβέρος [Pauline Oliveros] άφησαν παρακαταθήκη στους σύγχρονους συνθέτες, την τόλμη να πειραματιστούν πάνω στη δομή της μουσικής και να παρουσιάσουν έργα που στηρίζονται στην παράδοση της όπερας χωρίς να διστάζουν να πρωτοτυπήσουν.

Παράλληλα, η δημιουργία και η εξέλιξη ηλεκτρονικών οργάνων μουσικής και μουσικών λογισμικών προγραμμάτων εμπλούτισε τη μουσική παλέτα των συνθετών του 20ού και του 21ου αιώνα, με αποτέλεσμα πολλά σύγχρονα έργα όπερας να συμπεριλαμβάνουν περίτεχνα μουσικά τοπία ηλεκτρονικής και ορχηστρικής μουσικής. Από τις εξελίξεις αυτές δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και η τέχνη του video art, η οποία μπορεί μεν να αποτελεί ανεξάρτητη τέχνη, έχει όμως συμπεριληφθεί εξίσου στις τεχνικές συνθετών που χρησιμοποιούν πολλαπλά καλλιτεχνικά μέσα στις μουσικές τους συνθέσεις.

Βρείτε για παράδειγμα τις όπερες Afterlife (2006) και Upload (κινηματογραφική όπερα, 2021) του Ολλανδού συνθέτη Μισέλ φαν ντερ Άα [Michel van der Aa]. Οι δύο αυτές όπερες περιεργάζονται την έννοια της μνήμης και παρουσιάζουν σενάρια όπου με την παρέμβαση της τεχνολογίας η ανθρώπινη μνήμη επιβιώνει του σώματος (Upload) ή γίνεται κύριο χαρακτηριστικό της εμπειρίας της ψυχής μετά θάνατον (Afterlife). Στη μουσική του Φαν ντερ Άα η χρήση της τεχνολογίας είναι μέρος της συνθετικής πράξης, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος, και στα έργα του θα συναντήσετε ένα κολάζ ζωντανής ορχηστρικής μουσικής και τραγουδιού, βιντεοσκοπημένα αποσπάσματα και προηχογραφημένα ηχητικά τοπία.64https://www.gramophone.co.uk/features/article/michel-van-der-aa-talks-about-his-opera-after-life (τελευταία πρόσβαση: 4.5.2022).

Τον Απρίλιο του 2020 και σε συνέχεια ανοιχτής πρόσκλησης της Opera Povera, η Lunar Opera της Πωλίν Ολιβέρος [Pauline Oliveros] πήρε τη μορφή μιας διαδικτυακής ζωντανής περφόρμανς με πάνω από 250 συμμετέχοντες και συνολική διάρκεια έξι ωρών.

Ask Ada του Γιάννη Κυριακίδη, σε λιμπρέτο της Τεοντορά Ντελαβώ, μουσική διεύθυνση Γκρέγκορυ Σαρέτ, οπτικό υλικό και προγραμματισμό Νταριέν Μπρίτο, φωνή Μιχαέλα Ρήνερ, GNO TV (2021).

Πολλές από τις παραπάνω νέες μουσικές, αισθητικές και κοινωνικές τάσεις βρίσκουμε και στο μουσικό θέατρο του Γιάννη Κυριακίδη Ask Ada, σε λιμπρέτο της Τεοντορά Ντελαβώ [Theodora Delavault]. Κύρια ηρωίδα του έργου είναι η Άντα Λάβλεϊς [Ada Lovelace], μαθηματικός και ανεπιθύμητη κόρη του Λόρδου Βύρωνα, ενώ η μουσική του γλώσσα τονίζει την αυτόνομη σχεδόν πια επίδραση της τεχνολογίας στην ανθρώπινη κοινωνία. Το έργο αφηγείται την ιστορία της Άντας με τη μουσική να αναπαριστά ίσως το μεγαλύτερό της κατόρθωμα: τον πρώτο αλγόριθμο για πρόγραμμα υπολογιστή.65https://www.nationalopera.gr/nea-anakoinoseis/item/3819-to-ergo-ask-ada-tou-gianni-kyriakidi-erxetai-stin-gno-tv Ο αλγόριθμος δεν αποτελεί μόνο μια από τις τεχνικές που χρησιμοποίησε ο συνθέτης κατά τη δημιουργία του έργου, αλλά αποκτά και κοινωνική υπόσταση επί σκηνής μέσω της αλλοίωσης της φωνής των τραγουδιστών και της μείξης ακουστικών και ηλεκτρονικών οργάνων. Μέσα από μια αλληλουχία ηχητικών τοπίων που αντανακλούν τις διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητας και της ιστορίας της Λάβλεϊς, ο ηλεκτρονικός ήχος γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της αφήγησής της, όπως οι αλγόριθμοι έχουν γίνει μέρος και της δικής μας καθημερινότητας. Ακούστε στο παρακάτω παράδειγμα πώς ο συνδυασμός των ακουστικών με τα ηλεκτρονικά μουσικά όργανα και τη φωνή συνδέουν την ιστορία της πρωτοπόρου αυτής γυναίκας του 19ου αιώνα με τη δική μας σημερινή εμπειρία.

Είδαμε λοιπόν εν τάχει πώς οι νέες τάσεις στην όπερα σχετίζονται με ολόκληρο το είδος, ως ένα καλλιτεχνικό «πακέτο» που αποτελείται από πολλές ανεξάρτητες τέχνες και αφορά εξίσου όλες τις τέχνες που την αποτελούν. Η σκηνογραφία, η σκηνοθεσία και ο φωτισμός της όπερας εκμεταλλεύονται τις τελευταίες τάσεις της τεχνολογίας για να προσθέσουν νοηματικό βάθος στις παραγωγές και να εντυπωσιάσουν το κοινό. Τα κείμενα γίνονται μέρος ηχητικών τοπίων ή παρουσιάζονται κατακερματισμένα, αλλαγμένα και σύγχρονα. Οι παραστάσεις συμβαίνουν ταυτόχρονα διαδικτυακά σε πολλά μέρη του κόσμου, με το κοινό να μπορεί να παρέμβει στη ροή της μουσικής. Η θεματολογία των νέων έργων όπερας αντανακλά τα ζητήματα που μας αφορούν και αναπαριστά την εμπειρία μας στη σύγχρονη κοινωνία. Τέλος, η μουσική προσφέρει τον δικό της παράλληλο σχολιασμό στα λόγια και τα θεάματα της σκηνής, μέσω μιας μουσικής γλώσσας που μεταλλάσσεται συνεχόμενα μαζί με την κοινωνία.

Ενεργοποιήστε τους υπότιτλους του παρακάτω βίντεο και παρακολουθήστε ακόμα ένα απόσπασμα του Ask Ada όπου ο λόγος, η μουσική και η εικόνα αποδίδουν μια δυστοπία του μέλλοντος, με στόχο τον προβληματισμό του κοινού ως προς τη θέση του ανθρώπου και τα περιθώρια της ελεύθερης βούλησής του σε μια πραγματικότητα όπου οι αλγόριθμοι παίζουν όλο και πιο κυρίαρχο ρόλο.

Ask Ada του Γιάννη Κυριακίδη, σε λιμπρέτο της Τεοντορά Ντελαβώ, μουσική διεύθυνση Γκρέγκορυ Σαρέτ, οπτικό υλικό και προγραμματισμό Νταριέν Μπρίτο, GNO TV (2021).

Πως νομίζετε ότι επηρεάζουν οι νέες τεχνολογίες, και πιο συγκεκριμένα η τεχνητή νοημοσύνη, την καλλιτεχνική δημιουργία;

QUIZ / ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ / ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ

Εισαγωγή

Σε αυτήν την ενότητα αρχικά θα δούμε πώς μερικοί σύγχρονοι συνθέτες χρησιμοποιούν σχέδια αντί για νότες και πεντάγραμμο. Στη συνέχεια θα αποδώσουμε και εμείς γραφικά ήχους που έχουμε επιλέξει. Μήπως, ακόμα και αν έχουμε ξεχάσει να διαβάζουμε τις νότες στο πεντάγραμμο, μπορούμε με σχέδια να γράψουμε μια ηχητική σύνθεση;

Αν είχατε τη δυνατότητα να παρακολουθήσετε την Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ του Κορνήλιου Σελαμσή, ίσως να σας ξάφνιασαν μερικοί ήχοι που ακούσατε. Ίσως είδατε έναν μουσικό να ανοιγοκλείνει τα κλειδιά του πνευστού του οργάνου χωρίς να φυσάει στο επιστόμιο, παράγοντας έτσι έναν απαλό κρουστό ήχο, ή τον βιολιστή να πιέζει τόσο δυνατά το δοξάρι πάνω στις χορδές που αντί για νότα βγαίνει ένας θόρυβος από το μουσικό όργανο. Στη μουσική του Κορνήλιου Σελαμσή, όπως και πολλών σύγχρονων συνθετών που θα αναφέρουμε και στη συνέχεια, αναπτύσσεται ένα πλούσιο ηχοτοπίο το οποίο δεν περιορίζεται μόνο σε νότες, αρμονίες και ρυθμούς, αλλά συμπεριλαμβάνει και θορύβους και ήχους του περιβάλλοντος.

Πώς όμως μπορεί ένας συνθέτης να αποτυπώσει στην παρτιτούρα έναν ήχο που δεν έχει συγκεκριμένη ή διακριτή συχνότητα; Πώς γράφει ο συνθέτης έναν θόρυβο στην παρτιτούρα; Υπάρχει νότα ή νότες στο πεντάγραμμο για τον ήχο του αέρα ή για το τρίξιμο μιας πόρτας;

Σύνδεση με μαθήματα του ωρολόγιου προγράμματος
– Μουσική
– Καλλιτεχνικά

Θεματικές
– Γραφική παρτιτούρα
– Ηχοτοπίο
– Νέες τάσεις

Προτεινόμενες διδακτικές ώρες
3 διδακτικές ώρες

Εκπαιδευτικοί στόχοι
– Καλλιέργεια του οπτικοακουστικού αλφαβητισμού
– Ανακάλυψη διαφορετικών ειδών μουσικής σημειογραφίας
– Καλλιέργεια της ενεργής ακρόασης
– Εξερεύνηση της δημιουργικότητας
– Σύνδεση της μουσικής και των εικαστικών

Βήμα 1

Σε πρώτη φάση θα πρέπει να συνηθίσουμε λίγο το άκουσμα μουσικής η οποία δεν βασίζεται αποκλειστικά στην τυπική μουσική σημειογραφία και στις νότες του πεντάγραμμου. Ας ακούσουμε λοιπών μερικές συνθέσεις που αναδεικνύουν την ποικιλία των ήχων που μπορούν να παράγουν τα μουσικά όργανα και η ανθρώπινη φωνή.

– Ο Αμερικανός συνθέτης Τζωρτζ Κραμπ [George Crumb] στη σειρά έργων για σόλο πιάνο με τίτλο Makrokosmos (1972-1979) παρέχει στον ερμηνευτή αναλυτικές οδηγίες για τα αντικείμενα που θα πρέπει να τοποθετήσει πάνω στις χορδές του πιάνου προκειμένου να αλλοιωθεί ο ήχος που παράγεται. Η συγκεκριμένη πρακτική ονομάζεται προετοιμασμένο πιάνο. Ακούστε τα πρώτα λεπτά της σειράς Makrokosmos (Primeval Sounds [Genesis I] Cancer), όπου ο πιανίστας παίζει ταυτόχρονα στα χαμηλά πλήκτρα και μέσα στο πιάνο πάνω στις χορδές.

– Από την οικογένεια των έγχορδων οργάνων, αξίζει να ακούσετε το έργο του Ιάννη Ξενάκη για σόλο βιολοντσέλο με τίτλο Νόμος Άλφα (1966), το οποίο αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα σύνθεσης που δοκιμάζει τα όρια του μουσικού οργάνου.

– Και αν σας έχουν εξάψει την περιέργεια τα παραπάνω έργα, σας προτείνουμε τις δεκατέσσερις Σεκουέντζες του Λουτσάνο Μπέριο [Luciano Berio], τις οποίες συνέθεσε από το 1958 μέχρι το 2002. Η Σεκουέντζα III (Sequenza III), γραμμένη το 1965 για γυναικεία φωνή, συμπεριλαμβάνεται και στα προτεινόμενα έργα για ακρόαση στην ύλη της Α΄ Γυμνασίου (ενότητα «Ρυθμός, ήχος, χρώματα»). Μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο σας σχετικές δραστηριότητες, αλλά και ένα απόσπασμα της παρτιτούρας.

Βήμα 2

Τι είναι όμως μια γραφική παρτιτούρα;

Ήδη από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα και ενώ οι τέχνες δοκίμαζαν τα όριά τους, η γραφική σημειογραφία έδωσε τη δυνατότητα σε συνθέτες να ξεφύγουν από το αυστηρά δομημένο πλαίσιο του πενταγράμμου και να αποτυπώσουν τις συνθέσεις τους με έναν πιο ανοιχτό τρόπο ο οποίος συνήθως έδινε και μεγαλύτερη ελευθερία στους ερμηνευτές των έργων. Παράλληλα, η γραφική απεικόνιση των ήχων και της μουσικής αποτελεί και μια πιο συμπεριληπτική καλλιτεχνική πρακτική, καθώς για την ερμηνεία της δεν είναι πάντα απαραίτητες οι γνώσεις τυπικής μουσικής σημειογραφίας.

Παρακάτω μπορείτε να δείτε μερικά γραφικά στοιχεία που χρησιμοποίησε ο Κορνήλιος Σελαμσής στην παρτιτούρα που έγραψε ειδικά για μαθητές και μαθήτριες που συμμετείχαν στις παραστάσεις της Ωραίας Ελένης του Όφενμπαχ. Για την ερμηνεία της παρακάτω παρτιτούρας δεν απαιτούνται μουσικές γνώσεις.

Γραφική παρτιτούρα Κορνήλιου Σελαμση για τη συμμετοχή των μαθητών στην παράσταση Η Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ.

Είναι σημαντικό να έχουμε στον νου μας ότι οι εικόνες αποτυπώνουν ήχους και όχι τα ηχογόνα αντικείμενα ή πλάσματα. Για παράδειγμα, αν ένας συνθέτης θέλει να αποτυπώσει γραφικά το γάβγισμα ενός σκύλου, δεν θα ζωγραφίσει έναν σκύλο, αλλά θα αποτυπώσει γραφικά το γάβγισμα, τον ήχο δηλαδή.

Ας σκεφτούμε τα βασικά ηχητικά χαρακτηριστικά που έχει το γάβγισμα του σκύλου. Είναι ένας ήχος δυνατός, σχετικά κοφτός χωρίς μεγάλες διακυμάνσεις στην ένταση. Επίσης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η χροιά του είναι τραχιά. Σύμφωνα με τα παραπάνω, το γάβγισμα του σκύλου θα μπορούσε να αποτυπωθεί και ως εξής:

Γραφική απόδοση του γαβγίσματος σκύλου.

Ας δούμε τώρα τα βασικά χαρακτηριστικά του ήχου που παράγει ένα φυσικό ρυάκι νερού. Είναι ένας χαμηλόφωνος συνεχής ήχος, με ήπιες διακυμάνσεις έντασης και απαλή χροιά. Επομένως, θα μπορούσε να αποτυπωθεί ως εξής:

Γραφική απόδοση του γαβγίσματος σκύλου.

Πολλές φορές, τα γραφικά αυτά στοιχεία τοποθετούνται και πάνω στο πεντάγραμμο. Αυτό βοηθάει στην αποτύπωση του τονικού ύψους. Για παράδειγμα, το στοιχείο Α θα έχει πιο μπάσο ήχο ή, αλλιώς, χαμηλότερη ηχητική συχνότητα απ’ ό,τι το στοιχείο Β.

Γραφική αποτύπωση πάνω στο πεντάγραμμο.

Για να εξοικειωθείτε ακόμα παραπάνω με τις γραφικές παρτιτούρες, μπορείτε να ψάξετε στο διαδίκτυο για εικόνες από γραφικές παρτιτούρες των παρακάτω συνθετών. Προκειμένου να βρείτε περισσότερες εικόνες μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και τον αγγλικό όρο graphic scores.

– Ιάννης Ξενάκης [Iannis Xenakis]
– Ανέστης Λογοθέτης [Anestis Logothetis]
– Κορνήλιας Κάρντιου [Cornelius Cardew]
– Γκιαιργκ Λίγκετι [György Ligeti] (τίτλος σύνθεσης: Artikulation)

Βήμα 3

Αφού εξοικειωθούμε με τις γραφικές παρτιτούρες και με το άκουσμα μουσικών έργων όπου γίνεται εκτεταμένη χρήση τεχνικών οι οποίες διευρύνουν την ηχητική παλέτα του συνθέτη, μπορούμε να ανακαλύψουμε τη μουσικότητα διαφόρων ήχων και στη συνέχεια να τους αποδώσουμε γραφικά.

Αρχικά θα φανταστούμε τους ήχους. Ακολουθούν περιγραφές πέντε διαφορετικών ήχων. Για καθέναν από τους παρακάτω ήχους θα κάνετε απόλυτη ησυχία στην τάξη για 30 δευτερόλεπτα προκειμένου να ζωντανέψετε με τον νου σας τους ήχους. Επικεντρωθείτε στις διαφορετικές ποιότητες αυτών των φανταστικών ήχων. Σας προκαλούν κάποιο συναίσθημα;

– Βήματα στη μαρμάρινη είσοδο μιας πολυκατοικίας
– Μεγάλα κύματα της θάλασσας ενώ σκάνε σε μια αμμουδερή παραλία
– Κίνηση σε αυτοκινητόδρομο
– Σταγόνες από σταλακτίτες σε ένα σπήλαιο
– Το ringtone κινητού τηλεφώνου

Βήμα 4

Ο κάθε μαθητής επιλέγει έναν από τους παραπάνω ήχους και στη συνέχεια τον αποδίδει γραφικά.

Ως καταληκτική δράση, ο κάθε μαθητής μπορεί να παρουσιάσει το σχέδιό του. Παρατηρήστε και συζητήστε στην τάξη τις ομοιότητες και τις διαφορές που έχουν τα σχέδια μεταξύ τους.

Προηγούμενο Κεφάλαιο Θεματική 7

Όπερα και περιβάλλον

Επόμενο Κεφάλαιο Θεματική 9

Είδη και μέρη