H όπερα
παντού

Έτσι έγινε και με την όπερα, που έμεινε λίγο στο κουτί της, μετά ξεχείλισε στα δημόσια θέατρα και μετά έγινε ένα σωρό διαφορετικά πράγματα. Μέχρι τώρα είδαμε πως η όπερα έγινε γαλλική, γερμανική, ελληνική, σοβαρή, χιουμοριστική, ψηφιακή, πως πήρε επικές ή μη διαστάσεις, και δεν είδαμε καν πως έγινε τούρκικη, κινέζικη ή αργεντίνικη. Τώρα ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε σε ποια άλλα κουτιά πήγε και χώθηκε η όπερα, καθώς και ποιες άλλες ιδέες μπήκαν μέσα στο κουτί της όπερας και το έκαναν πιο πλούσιο.

Στις αρχές του 20ού αιώνα στις ΗΠΑ, δημοφιλείς μελωδίες της όπερας ξεκίνησαν να εκδίδονται μαζικά, σε παρτιτούρες που μπορούσε να αγοράσει ο οποιοσδήποτε και να παίξει στο πιάνο σπίτι του (το λεγόμενο «σπαρτίτο»). Έτσι, ένα κομμάτι αυτού του θεάματος που πρώτα ήταν σε παλάτια και μετά σε θέατρα με ακριβά εισιτήρια βρέθηκε στο σπίτι όλων όσων ήθελαν να τραγουδήσουν την Τραβιάτα [La traviata] μια Κυριακή μετά το μεσημεριανό φαγητό.33L. Hamberlin 2011, Tin Pan Opera. Operatic novelty songs in the ragtime era, σ. 3-5. Ταυτόχρονα, μουσικοί που ειδικεύονταν σε άλλα είδη μουσικής ξεκίνησαν να κάνουν μουσικά παιχνίδια με την όπερα, να εξερευνούν δηλαδή πώς θα ακουγόταν η όπερα στα δικά τους είδη μουσικής. Έτσι, σταδιακά και με πολλούς τρόπους που θα δούμε παρακάτω, η όπερα έγινε προσβάσιμη από όλο και μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού, μεταλλάχθηκε και ήρθε σε επαφή με άλλα είδη μουσικής και τέχνης.

Το αγαπημένο μας μιούζικαλ, που το απολαμβάνουμε και στο θέατρο αλλά και στον κινηματογράφο, πρωτοξεκίνησε το 1866 στη Νέα Υόρκη, όπου παρουσιάστηκε η μουσική κωμωδία The Black Crook. Μα θα μου πείτε, άμα έχει τραγούδι και θέατρο, γιατί δεν είναι όπερα ή οπερέτα; Ε λοιπόν, έχετε δίκιο! Ο παππούς του σύγχρονου μιούζικαλ είναι η οπερέτα, του οποίου η μεγάλη αδερφή είναι η όπερα. Μέσα σε αυτήν τη μεγάλη οικογένεια μουσικοθεατρικών τεχνών, οι διαφορές φαντάζουν όντως μικρές. Σε αντίθεση με την όπερα, όπου χρησιμοποιείται το ρετσιτατίβο ανάμεσα στις άριες, στην οπερέτα και το μιούζικαλ οι ερμηνευτές μιλούν κανονικά ανάμεσα στα τραγούδια. Μια δεύτερη σημαντική διαφορά είναι ότι στο μιούζικαλ τα τραγούδια δεν ερμηνεύονται με την «οπερατική τεχνική», όπως στην όπερα και την οπερέτα, αλλά με τρόπο παρόμοιο με τα υπόλοιπα είδη τραγουδιού. Ο χορός δε στο μιούζικαλ είναι το ίδιο σημαντικός με τις υπόλοιπες τέχνες και στα χορευτικά συμμετέχουν και οι ηθοποιοί-τραγουδιστές. Αντιθέτως, στην όπερα όταν υπάρχει χορός εκτελείται αποκλειστικά από τους χορευτές. Άμα τα βάλουμε όλα μαζί, στο μιούζικαλ πρωταγωνιστούν συχνά ηθοποιοί που έχουν σοβαρή εκπαίδευση στο τραγούδι και στον χορό, δεν τραγουδούν «οπερατικά» και τα τραγούδια που λένε είναι πιο κοντά στην ποπ μουσική, ενώ ο χορός έχει κεντρικό ρόλο.

Αγαπημένα μιούζικαλ που σίγουρα έχετε ακούσει είναι Το φάντασμα της Όπερας [The Phantom of the Opera] του Γκαστόν Λερού [Gaston Leroux] σε μουσική του Άντριου Λόυντ Βέμπερ [Andrew Lloyd Webber] και Οι άθλιοι [Les Miserables] του Βίκτωρα Ουγκώ [Victor Hugo] σε μουσική του Κλωντ-Μισέλ Σαίνμπεργκ [Claude-Michel Schönberg]. Στον κινηματογράφο και την τηλεόραση έχουν γράψει ιστορία οι Δυο τρελοί τρελοί παραγωγοί [The Producers] των Μελ Μπρουκς [Mel Brooks] και Τόμας Μήχαν [Thomas Meehan], καθώς και το Σικάγο [Chicago] των Ρομπ Μάρσαλ [Rob Marshall] και Μπιλ Κόντον [Bill Condon].

Ο θρυλικός Αμερικανός τρομπετίστας Λούις Άρμστρονγκ [Louis Armstrong] για παράδειγμα, ο οποίος περιεργάστηκε την όπερα καθ’ όλη την πορεία της καριέρας του, έκρυψε μουσικές αναφορές στον Ριγολέττο [Rigoletto] του Τζουζέππε Βέρντι [Giuseppe Verdi] στα κομμάτια του «New Orleans Stomp» και «Dinah», ενώ εμπνεύστηκε κι από μελωδίες της όπερας Παλιάτσοι [Pagliacci] του Ρουτζέρο Λεονκαβάλλο [Ruggero Leoncavallo] για τα κομμάτια του «Tiger Rag» και «New Tiger Rag».34J. Berrett, «Louis Armstrong and Opera», The Musical Quarterly, τ. 76, τχ. 2 (καλοκαίρι 1992), σ. 222-225. Κι άμα θέλετε να ακούσετε ένα πολύ διασκεδαστικό παράδειγμα αυτής της μουσικής ανταλλαγής μεταξύ των ειδών, βρείτε το τραγούδι «Ο Μακ με το μαχαίρι» [«Mack the Knife»] από το μουσικό δράμα Η όπερα της πεντάρας [Die Dreigroschenoper] των Κουρτ Βάιλ [Kurt Weil] και Μπέρτολτ Μπρεχτ [Bertolt Brecht]. To σκοτεινό αυτό τραγούδι διασκευάστηκε από ερμηνευτές όπως ο Λούις Άρμστρονγκ, η Έλλα Φιτζέραλντ [Ella Fitzgerald], ο Φρανκ Σινάτρα [Frank Sinatra] και ο Μπόμπυ Ντάριν [Bobby Darin] και έγινε τεράστια τζαζ και ποπ επιτυχία. Πώς άλλαξαν το ύφος αυτού του τραγουδιού οι διαφορετικές ερμηνείες; Ποιες άλλες διασκευές μπορείτε να βρείτε;

Κι εσείς οι λάτρεις της δυνατής μουσικής, που εμάς της όπερας μας βρίσκετε βαρετούς, θα ξέρετε σίγουρα ότι στις δεκαετίες 1960 και 1970 στη Μεγάλη Βρετανία σημαντικές μπάντες ροκ μουσικής όπως οι The Who, οι Nirvana και οι Pink Floyd έγραψαν μουσική για το είδος που αργότερα ονομάστηκε «ροκ όπερα». Ροκ άλμπουμ, δηλαδή, που, αντί για ξεχωριστά κομμάτια, παρουσίαζαν μια ιστορία με χαρακτήρες, πλοκή και εξέλιξη, μέσα από τη μουσική γλώσσα της ροκ μουσικής. Τα πρώτα τέτοια άλμπουμ του είδους θεωρούνται το S.F Sorrow (1968) των The Pretty Things και το Τommy (1969) από τους The Who. Το 1979 οι Pink Floyd παρουσίασαν τον δίσκο The Wall, ενώ λίγο νωρίτερα, το 1975, είχε κυκλοφορήσει και η πρώτη σοβιετική-ρωσική ροκ όπερα (zong opera) πάνω στον μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης.

Στις ΗΠΑ κατά την ίδια περίοδο έγιναν δημοφιλείς ροκ όπερες πάνω σε χριστιανικά θέματα, με έργα όπως το Jesus Christ Superstar του Βρετανού συνθέτη Άντριου Λόυντ Βέμπερ [Andrew Loyd Weber], που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Μπρόντγουεϋ το 1971 και έγινε γρήγορα τεράστια επιτυχία τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Μεγάλη Βρετανία. Το 2004 μάλιστα το βρετανικό BBC παρουσίασε την όπερα-παρωδία AD/BC, πάνω στη διάχυτη μανία που έδειξε το κοινό και οι παραγωγοί της Αμερικής γι’ αυτό το είδος μουσικής κατά τη δεκαετία του 1970. Η ροκ όπερα λοιπόν δεν έχει υπάρξει απλώς δημοφιλής για πολλές δεκαετίες, έχει υπάρξει τόσο δημοφιλής που φτιάχνονται καινούριες ροκ όπερες πάνω στο θέμα της ροκ όπερας.

Κι αν σας αρέσει μεν η δυνατή μουσική και η ιδέα της ροκ όπερας, όμως όχι η ίδια η ροκ μουσική, μπορείτε πάντα να δοκιμάσετε να ακούσετε κάποια χιπ χοπ όπερα. Μην τρομάζετε, δεν θα δείτε τους αγαπημένους σας καλλιτέχνες να τραγουδούν Μότσαρτ και να απαγγέλλουν χιπ χοπ ρίμες ενδιάμεσα. Παρόμοια με την ιδέα της «ροκ όπερας», το πειραματικό συγκρότημα Clipping δημιούργησε τη διαγαλαξιακή περιπέτεια Splendor & Misery, την οποία παρουσίασε ως «χιπ χοπ όπερα». Κράτησε δηλαδή τον αφηγηματικό χαρακτήρα της όπερας για να δημιουργήσει ένα μουσικό άλμπουμ όπου η σειρά και το περιεχόμενο των τραγουδιών διηγούνται μια ιστορία.

Τραγουδώντας με τον κλασικό οπερατικό τρόπο, ξεκίνησαν να κάνουν συναυλίες στις οποίες τραγουδούσαν δημοφιλείς άριες ή τραγούδια, χωρίς όμως να έχουν σκηνικά και κοστούμια. Θα γνωρίζετε για παράδειγμα τους Τρεις Τενόρους, το σύνολο που αποτελούνταν από τους διάσημους τενόρους Πλάθιντο Ντομίνγκο [Plácido Domingo], Χοσέ Καρρέρας [José Carreras] και Λουτσάνο Παβαρόττι [Luciano Pavarotti] και μεσουράνησε κατά τη δεκαετία του 1990. Ή θα θυμάστε σίγουρα τις φορές εκείνες που χώρες εκπροσωπήθηκαν από τραγουδιστές όπερας στον τηλεοπτικό διαγωνισμό της Eurovision.

Μια από τις πιο γνωστές συνεργασίες εκείνης της περιόδου ήταν σίγουρα αυτή του τραγουδιστή του βρετανικού ροκ συγκροτήματος Queen Φρέντι Μέρκιουρι [Freddie Mercury] με τη διεθνούς φήμης σοπράνο Μονσερά Καμπαγιέ [Montserrat Caballé]. Το 1987 οι δύο αυτοί καλλιτέχνες ηχογράφησαν το τραγούδι «Barcelona» για τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες που έλαβαν χώρα στη Βαρκελώνη το 1992. Όπως μπορείτε να ακούσετε και μόνοι σας, το τραγούδι αυτό συνδύασε τη χαρακτηριστικά ψηλή τοποθέτηση της φωνής του Μέρκιουρι με την οπερατική τεχνική της Καμπαγιέ για να χαρίσει στην πόλη της Βαρκελώνης έναν ποπ οπερατικό ύμνο υπό τη συνοδεία ορχήστρας.

Όπως είδαμε και στη θεματική ενότητα για τη γέννηση της όπερας, από την αρχή του το είδος αυτό στηρίχθηκε εν μέρει στη μουσική που ήταν ήδη δημοφιλής εκείνη την εποχή. Κι όπως θα έχετε παρατηρήσει, όπερες απ’ όλες τις εποχές συμπεριλαμβάνουν χορούς και μουσική που το κοινό θα άκουγε κι εκτός του θεάτρου.

Κάτι αντίστοιχο φυσικά συμβαίνει και σήμερα! Στοιχεία της κουλτούρας μας που είναι οικεία και αρέσουν στο κοινό συμπεριλαμβάνονται συχνά σε έργα όπερας. Δείτε για παράδειγμα πώς αλλάζει και εμπλουτίζεται η όπερα όταν αναμειγνύεται με φωνητικές τεχνικές και όργανα που κανονικά θα βρίσκαμε σε άλλα είδη μουσικής. Στην όπερα Angel’s Bone για παράδειγμα, η συνθέτρια Ντου Γιουν [Du Yun] χρησιμοποίησε στοιχεία από την παραδοσιακή, την εκκλησιαστική, την ηλεκτρονική και την ποπ μουσική, ενώ ένας από τους κύριους ρόλους του έργου είναι βασισμένος στον τρόπο με τον οποίο τραγουδούν οι τραγουδιστές της πανκ μουσικής.

Καθώς η όπερα έγινε με τόσους τρόπους κομμάτι της ζωής πολλών ανθρώπων, τα τελευταία χρόνια οργανισμοί όπως η Εθνική Λυρική Σκηνή εφαρμόζουν προγράμματα που έχουν στόχο να φέρουν την όπερα σε επαφή με όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται. Καθώς δεν μπορούμε όλοι να ζούμε σε πόλη που έχει όπερα ή να πληρώνουμε για μαθήματα τραγουδιού, μεγάλοι οργανισμοί που ασχολούνται με την τέχνη της όπερας δημιούργησαν εκπαιδευτικά προγράμματα που προσκαλούν όσους ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στον κόσμο της όπερας, με όποιον τρόπο μπορούν και θέλουν. Δείτε για παράδειγμα το πρόγραμμα «Co-OPERAtive», το οποίο προσκάλεσε ασυνόδευτους ανήλικους αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα και νεαρούς Αθηναίους να δουλέψουν όλοι μαζί για την παραγωγή μιας όπερας. Αν σας ενδιαφέρει ο χώρος της όπερας και της μουσικής γενικότερα, μπορείτε να βλέπετε τα προγράμματα που διοργανώνονται από οργανισμούς όπως η Λυρική Σκηνή για να συμμετέχετε κι εσείς, ή ακόμη και να τους γράφετε με τις δικές σας ιδέες κι επιθυμίες.

Γιατί όμως τόσο πολλά κουτιά, θα μου πείτε; Γιατί δεν τα λέμε όλα «όπερα» αφού οι μουσικοί εμπνεύστηκαν από την όπερα και έφτιαξαν έργα που τα ονόμασαν «όπερες»; Συζητήστε λοιπόν μεταξύ σας τις διαφορές μεταξύ μιας «κλασικής» όπερας και μιας ροκ όπερας ή ενός τραγουδιού εμπνευσμένου από την όπερα. Είναι ίδια τα όργανα και η τεχνολογία που χρησιμοποιείται; Είναι κοινή η αισθητική, ο τρόπος που ερμηνεύεται και ο τρόπος που παρουσιάζεται; Σε τι κοινό απευθύνεται το καθένα; Έχει σημασία; Είναι η ιστορία τους τόσο παρόμοια ώστε να μην τους αξίζει ξεχωριστό όνομα; Όπως στο σπίτι βάζουμε πράγματα σε κουτιά για να μπορούμε να τα βρούμε πιο εύκολα, έτσι και τα μουσικά κουτιά φτιάχνονται για να ξέρουμε πού να κοιτάξουμε όταν ψάχνουμε κάτι. Κατά τ’ άλλα, ο κόσμος της μουσικής είναι απέραντος και τα όρια μεταξύ των ειδών μουσικής πολύ πιο ελαστικά από αυτό που φαντάζεστε. Ανοίξτε λοιπόν τον υπολογιστή, ακούστε Λούις Άρμστρονγκ να παίζει κι απολαύστε άλλη μια πτυχή της όπερας που ούτε καν γνωρίζατε ότι μπορεί να υπάρχει.