Φωνές και
ειδικότητες

Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μουσικούς, καθώς και με τους τραγουδιστές άλλων ειδών μουσικής, οι τραγουδιστές της όπερας ξεκινούν την εκπαίδευσή τους μετά την εφηβεία, οπότε και έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξη των οργάνων του σώματός τους που παράγουν τη φωνή. Για να τραγουδήσει κανείς όπερα, χρειάζεται δυνατό διάφραγμα, έναν συγκεκριμένο τρόπο αναπνοής και χρήσης του αέρα, και φυσικά σωστή χρήση του λαιμού, της μύτης και του στόματος.

Όπως θα έχετε παρατηρήσει και οι ίδιοι, οι τραγουδιστές της όπερας δεν χρησιμοποιούν μικρόφωνο στη σκηνή και ο τρόπος που εκπαιδεύονται στο τραγούδι εξασφαλίζει ότι η φωνή τους θα ακούγεται καθαρά πάνω από την ορχήστρα και σε ένα κοινό χιλιάδων ανθρώπων. Οι φωνές λοιπόν που ακούμε στην όπερα είναι φωνές που έχουν εκπαιδευτεί με τέτοιο τρόπο ώστε το ίδιο τους το σώμα να δρα ως φυσικό ηχείο.

Η υψηλότερη από τις γυναικείες φωνές (c΄ – c΄΄). Αρχικά, όλοι οι γυναικείοι ρόλοι ήταν γραμμένοι για σοπράνο φωνές (με εξαίρεση κάποιους δευτερεύοντες χαρακτήρες), ενώ μέχρι και τον 18ο αιώνα ο όρος αναφέρεται κυρίως στις υψηλότερες περιοχές που τραγουδούσαν οι καστράτοι τραγουδιστές ή και τα αγόρια. Οι γυναικείες φωνές γράφονταν στην περιοχή που σήμερα χαρακτηρίζουμε ως μεσόφωνο.66S. Sadie 1992, The New Grove Dictionary of Opera, τ. 4, σ. 457-458. Από το 1800 κι έπειτα, οι ρόλοι έπαψαν να γράφονται για συγκεκριμένους ερμηνευτές και οι υψίφωνοι έπρεπε πλέον να προσαρμόζονται σε μια γκάμα διαφορετικών υφών. Έτσι, δημιουργήθηκαν εξειδικευμένες κατηγορίες σοπράνο όπως η κολορατούρα σοπράνο, η λυρική σοπράνο, η δραματική ή ηρωική σοπράνο. Κατά τον 19ο και 20 αιώνα, οι συνθετικές και δραματουργικές απαιτήσεις συνθετών όπως οι Ροσσίνι, Βάγκνερ, Πουτσίνι, Μπελλίνι, Ντονιτσέττι, Γκουνό, Βέρντι, Λεονκαβάλλο, καθώς και οι αισθητικές προτιμήσεις σε εθνικό επίπεδο, έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο στην εξέλιξη της σοπράνο φωνής.

Η φωνή που τραγουδά στην περιοχή μεταξύ της σοπράνο και της άλτο (a – a΄΄) και μοιράζεται χαρακτηριστικά και των δύο. Αρχικά, η περιοχή στην οποία τραγουδούσαν όλες οι γυναίκες υψίφωνοι, η μεσόφωνος περιοχή, ξεκίνησε να γίνεται διακριτή ως ξεχωριστή κατηγορία φωνής από το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, όταν κάποιοι συνθέτες ξεκίνησαν να γράφουν μέρη σοπράνο που τραγουδούσαν ψηλότερα. Αυτή η εξέλιξη ανέδειξε την ξεχωριστή ποιότητα της μεσοφώνου περιοχής, ενώ ταυτόχρονα απέκλεισε τις τραγουδίστριες που ειδικεύονταν σε αυτήν από τους υψίφωνους ρόλους. Με την περαιτέρω επέκταση της υψιφώνου περιοχής και την εξαφάνιση των καστράτων τραγουδιστών, η διακριτή κατηγορία της μεσοφώνου εδραιώθηκε και πολλοί ρόλοι ξεκίνησαν να ερμηνεύονται από γυναίκες που ειδικεύονταν στη μεσόφωνο περιοχή. Από τον 20ό αιώνα, οι μεσόφωνοι ξεκίνησαν να χαρακτηρίζονται ως «ψηλές», «χαμηλές», «λυρικές» ή «δραματικές», τονίζοντας περισσότερο τις διαφορετικές χροιές που μπορεί να ερμηνεύσει μια μεσόφωνος, και σημαντικοί συνθέτες όπως οι Ζυλ Μασνέ και Ρίχαρντ Στράους έγραψαν ρόλους ειδικά γι’ αυτήν τη φωνή. Τις τελευταίες δεκαετίες σημαντικές μεσόφωνοι έχουν ερμηνεύσει τραβεστί ρόλους του ιστορικού ρεπερτορίου.

H χαμηλότερη από τις γυναικείες φωνές (f – f΄΄). Ιστορικά επισκιασμένη από τη λαμπρότητα των πρωταγωνιστικών σοπράνο ρόλων και με περιορισμένο ρεπερτόριο, η άλτο φωνή συνήθως ερμηνεύει υποστηρικτικούς ρόλους όπως της γκουβερνάντας, της υπηρέτριας, της ηλικιωμένης γυναίκας, ή αντρικούς και κωμικούς ρόλους. Το γεγονός αυτό δεν στερεί καθόλου από την ομορφιά και τη δεξιοτεχνία που απαιτείται για την ερμηνεία των άλτο ρόλων, με συνθέτες όπως οι Μοντεβέρντι, Μπιζέ, Σαιν-Σανς, Μεγερμπέρ και πολλοί άλλοι να συνθέτουν άριες που αναδεικνύουν τον λυρισμό της άλτο φωνής. Από τα μέσα του 20ού αιώνα, ένας αυξανόμενος αριθμός κοντράλτο ερμηνευτριών προτιμούν τον χαρακτηρισμό της υψηλής ή χαμηλής μεσόφωνου, με την αλλαγή αυτή να υποστηρίζεται μουσικά από τη δημοφιλία έργων των Ροσσίνι και Χέντελ, που συμπεριλαμβάνουν εντυπωσιακές άριες για ερμηνεύτριες με βαθύτερη φωνητική χροιά.68S. Sadie 1992, The New Grove Dictionary of Opera, τ. 1, σ. 933-934.

Η υψηλότερη από τις αντρικές φωνές. Φωνή με σημαντικό ρόλο στην εκκλησιαστική και την κοσμική μουσική κατά την εποχή του μπαρόκ, που όμως στην όπερα τραγουδούσε κυρίως δευτερεύοντες ή κωμικούς ρόλους. Από τον κλασικισμό κι έπειτα, ξεκίνησε να ενσαρκώνει τον ρόλο του ήρωα ή του εραστή, ενώ αργότερα οι ρόλοι που έγραψαν συνθέτες όπως ο Ροσσίνι, ο Μπελλίνι και ο Ντονιτσέττι ανέδειξαν τις πιο δραματικές πτυχές της φωνής.69S. Sadie (επιμ.) 1988, The Grove Concise Dictionary of Music, σ. 759. Από την εξαφάνιση των καστράτων τραγουδιστών και μετά, οι τενόροι ξεκίνησαν να απολαμβάνουν όλο και μεγαλύτερη αναγνώριση από το κοινό και ειδικά κατά τον 20ό αιώνα αναδείχθηκαν σε «σταρ» που ανταγωνίζονται σε φήμη τις πιο αγαπημένες σοπράνο.

Η αντρική φωνή που τραγουδά μεταξύ του τενόρου και του μπάσου. Ο όρος ξεκίνησε να χρησιμοποιείται από τον 19ο αιώνα κι έπειτα, παρ’ ότι και κατά τον προηγούμενο αιώνα πολλοί ρόλοι ερμηνεύονταν σε αυτήν την έκταση. Η καθιέρωση της φωνής του βαρύτονου οδήγησε στη δημιουργία νέων ανδρικών χαρακτήρων. Ενώ οι τενόροι και οι καστράτοι ενσάρκωναν τους ρόλους των ηρώων και των εραστών, και οι μπάσοι τους βασιλιάδες, τους στρατιώτες και τους ηλικιωμένους άντρες, οι βαρύτονοι ενσάρκωσαν ερωτικούς αντίζηλους, αδερφούς, νέους άντρες και νεανίζοντες ηλικιωμένους άντρες.70O. Jander – J.B. Steane – E. Forbes – E.T. Harris – G. Waldman, «Baritone», στο: S. Sadie, New Grove Dictionary of Music and Musicians, τ. 2, σ. 731-732.

Η βαθύτερη αντρική φωνή [F – e΄]. Έκταση που ενσαρκώνει ρόλους όπως αυτοί του βασιλιά, του σοφού, κάποιας θεότητας ή κάποιου κακού χαρακτήρα. Η μπάσα περιοχή γενικότερα επιτελεί πολύ σημαντικό ρόλο στην κλασική μουσική, καθώς τα όργανα που παίζουν εκεί παρέχουν την αρμονική βάση της μουσικής, τα θεμέλια δηλαδή πάνω στα οποία χτίζονται οι μελωδίες.

Κι αν η παραπάνω μεταφορά σάς φαίνεται δυσνόητη, πώς θα σας φαινόταν αν σας έλεγα ότι, πίσω από τη σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής βρίσκεται άλλη μια σκηνή ίδιου μεγέθους, όπου γίνεται η προετοιμασία και η αποθήκευση των σκηνικών; Και πού να ντύνονται άραγε οι τραγουδιστές; Καθαρίζει κανείς τα τριαντάφυλλα που πετά το κοινό στις σοπράνο ή μένουν για πάντα στη σκηνή και γίνονται κήπος;

Μπορεί κάθε όπερα που ανεβαίνει να διαρκεί δύο με τρεις ώρες και μετά οι μουσικοί και το κοινό να πηγαίνουν στα σπίτια τους, αλλά η παραγωγή μιας όπερας είναι ένας τεράστιος μηχανισμός που απαιτεί τον συντονισμό πολλών εργατών της τέχνης, καλλιτεχνών που δεν εμφανίζονται στη σκηνή, καθώς και γραμματειακών και διοικητικών υπηρεσιών. Ας πάμε λοιπόν μια βόλτα στα παρασκήνια της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για να γνωρίσουμε κάποια από επαγγέλματα της όπερας.

ο/η δημιουργός που φαντάζεται και επιβλέπει την κατασκευή των σκηνικών του έργου.

οι ερμηνευτές του έργου. Μουσικοί εξειδικευμένοι στο τραγούδι, με μακροχρόνια εκπαίδευση και εμπειρία ειδικά στο είδος της όπερας.

o/η υπεύθυνος για τον σωστό φωτισμό της σκηνής, που δουλεύει σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη και τον σκηνογράφο για να φαίνονται καλά οι τραγουδιστές και να αποδίδεται πιστά η ιδέα του σκηνοθέτη. Φροντίζει επίσης τη δημιουργία ειδικών εφέ.

ο/η δημιουργός που φαντάζεται, επιλέγει τα κοστούμια και επιβλέπει τη συντήρηση και μεταποίησή τους για την παράσταση.

ο/η μουσικός που είναι υπεύθυνος για την ερμηνεία του μουσικού έργου, την εκπαίδευση της ορχήστρας, και τη διεύθυνση της ορχήστρας, της χορωδίας και των τραγουδιστών κατά τη διάρκεια της παράστασης.

ο/η υπεύθυνος που φαντάζεται ποιο μακιγιάζ ταιριάζει σε κάθε χαρακτήρα της παράστασης και επιβλέπει την προετοιμασία του μακιγιάζ των ερμηνευτών.

Και βεβαίως, μια ολόκληρη ομάδα διαφορετικών ειδικοτήτων που αναλαμβάνει την επικοινωνία και προώθηση της παράστασης.