Είδη και μέρη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εισαγωγή

Στην ενότητα Είδη και μέρη μπορείτε να γνωρίσετε τα είδη που συναντάμε στην όπερα, τα χαρακτηριστικά τους, συνθέτες και χαρακτηριστικά έργα του κάθε είδους. Επιπλέον, μπορείτε να διαβάσετε τα μέρη που δομούν μια όπερα, έτσι ώστε την επόμενη φορά που θα ακούσετε ή θα παρακολουθήσετε όπερα να μπορέσετε να τα αναγνωρίσετε. Ο Κορνήλιος Σελαμσής μάς παρουσιάζει τα είδη και τα μέρη της όπερας και μας εξηγεί το είδος στο οποίο ανήκει η γνωστή όπερα του Όφενμπαχ Η Ωραία Ελένη.

Ο Κορνήλιος Σελαμσής μιλάει για τα διαφορετικά είδη και μέρη της όπερας.

Τα κείμενα που ακολουθούν υπογράφει η Άρτεμις Ιγνατίδου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 / ΤΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΕΙΔΗ ΟΠΕΡΑΣ

Τα διαφορετικά είδη όπερας

Εσείς ξέρετε τι σημαίνει η λέξη «όπερα»; Όχι το είδος μουσικής που συζητάμε εδώ, αυτό το μάθατε πια καλά. Η λέξη «όπερα» είναι μια ιταλική λέξη πληθυντικού αριθμού που η κυριολεκτική σημασία της είναι «έργα».

Στα ελληνικά έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές διαφορετικές λέξεις κατά καιρούς. Στην αρχή την όπερα τη λέγαμε «μελόδραμα», ένα θεατρικό δράμα με μουσική. Και την κρατική όπερα στην Αθήνα μέχρι και σήμερα τη λέμε «Εθνική Λυρική Σκηνή», επειδή είναι ένας οργανισμός που προάγει την τέχνη του τραγουδιού. Παρόλο λοιπόν που εμείς χρησιμοποιούμε πλέον περισσότερο τη λέξη «όπερα» για να χαρακτηρίσουμε ένα έργο που συνδυάζει τη μουσική με το θέατρο και τη λογοτεχνία, μέσα στους αιώνες, σε διαφορετικές χώρες, χρησιμοποιήθηκαν διάφοροι όροι για να περιγράψουν μια όπερα. Πολλούς από αυτούς τους όρους τους χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα για να χαρακτηρίσουμε το ύφος κάποιων έργων. Για παράδειγμα, στην ενότητα για την όπερα στο πέρασμα του χρόνου, είδαμε πως τον 18ο αιώνα εμφανίστηκε το είδος της opera seria, της «σοβαρής όπερας». Οι δημιουργοί αυτής της κατηγορίας όπερας όρισαν κάποιους συνθετικούς και λογοτεχνικούς κανόνες που έκαναν μια όπερα πιο «σοβαρή» από τις άλλες, και από τότε και στο εξής, όταν παρουσιαζόταν μια όπερα που ακολουθούσε αυτούς τους κανόνες, έμπαινε στην κατηγορία της «σοβαρής όπερας».

Παρακάτω θα βρείτε μια σύντομη επισκόπηση των χαρακτηρισμών και των ειδών όπερας που συναντώνται στις διάφορες θεματικές ενότητες αυτής της πλατφόρμας.

Dramma per musica

Ντον Τζοβάννι του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, σε μουσική διεύθυνση Ντάνιελ Σμιθ, σκηνοθεσία Τζων Φούλτζεϊμς, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2022), Διονύσης Σούρμπης (Ντον Τζοβάννι), Γιάννης Γιαννίσης (Λεπορέλλο), φωτογραφία Χάρης Ακριβιάδης.

Όρος του 18ου αιώνα που περιγράφει ένα λιμπρέτο που έχει γραφτεί για μια όπερα με ηρωική ή σοβαρή θεματολογία. Σήμερα οι όπερες που περιέγραφε αυτός ο όρος συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία της σοβαρής όπερας (opera seria). Γνωστά έργα αυτού του είδους συμπεριλαμβάνουν τον Ιδομενέα [Idomeneo] του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart] και τον Οθέλλο [Otello] του Τζοακίνο Ροσσίνι [Gioachino Rossini]. Αντίστοιχα, ο όρος dramma giocoso (παιγνιώδες δράμα) αναφέρεται στο λιμπρέτο του είδους της όπερας που συμπεριλαμβάνει χαρακτήρες της κωμικής όπερας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του είδους αποτελούν ο Ντον Τζοβάννι [Don Giovanni] του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, Η Ιταλίδα στο Αλγέρι [L’italiana in Algeri] του Τζοακίνο Ροσσίνι [Gioachino Rossini] και Το ελιξίριο του έρωτα [L’elisir d’amore] του Γκαετάνο Ντονιτσέττι [Gaetano Donizetti].

Μερικά ακόμα έργα που ανήκουν στην κατηγορία dramma per musica
Ερυθραία [Erismena] – Φραντσέσκο Καβάλλι [Francesco Cavalli]
Ξέρξης [Xerse] – Φραντσέσκο Καβάλλι [Francesco Cavalli]
Τίτος Μάνλιος [Tito Manlio] – Αντόνιο Βιβάλντι [Antonio Vivaldi]
Βελλεροφόντης [Il Bellerofonte] – Γιόζεφ Μυσλίβετσεκ [Josef Mysliveček]
Πάρις και Ελένη [Paride ed Elena] – Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ [Christoph V. Gluck]
Αρμίδα [Armida] – Αντόνιο Σαλιέρι [Antonio Salieri]

Οπερέτα

Η παριζιάνικη ζωή του Ζακ Όφενμπαχ, σε μουσική διεύθυνση Ανδρέα Πυλαρινού, σκηνοθεσία Γιάννη Ιορδανίδη, σκηνικά και κοστούμια Γιώργου Πάτσα, Θέατρο Ολύμπια (2003/04), φωτογραφία Στέφανος Κυριακόπουλος.

Όρος που από τον 19ο αιώνα χρησιμοποιείται για να περιγράψει ανάλαφρα έργα όπερας με διαλόγους και χορευτικά νούμερα. Ως είδος, η οπερέτα εξελίχθηκε τη δεκαετία του 1850 υπό την επιρροή του συνθέτη Ζακ Όφενμπαχ [Jacques Offenbach]. Στην Ελλάδα η πρώτη οπερέτα που ανέβηκε ποτέ ήταν η γαλλική Η παρισινή ζωή [La Vie parisienne] το 1871, ενώ οι πρώτες ελληνικές οπερέτες παρουσιάστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα από τους συνθέτες Θεόφραστο Σακελλαρίδη, Σπύρο Σαμάρα και Νίκο Χατζηαποστόλου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του είδους αποτελούν Η Ωραία Ελένη [La Belle Helene], Ο Ορφέας στον Άδη [Orphée aux enfers] του Όφενμπαχ και H νυχτερίδα [Die Fledermaus] του Γιόχαν Στράους γιου [Johann Strauss II].

Μερικές ακόμα οπερέτες
Ο μικάδος [The Mikado] – Άρθουρ Σάλλιβαν [Arthur Sullivan]
Καντίντ [Candide] – Λέοναρντ Μπέρνσταϊν [Leonard Bernstein]
Δάφνις και Χλόη [Daphnis et Chloé] – Ζακ Όφενμπαχ [Jacques Offenbach]
Η παριζιάνικη ζωή [La Vie parisienne] – Ζακ Όφενμπαχ [Jacques Offenbach]
Paul Bunyan – Μπέντζαμιν Μπρίττεν [Benjamin Britten]
Πριγκήπισσα της Σασσώνος – Σπυρίδων Σαμάρας
Σατανερί – Θεόφραστος Σακελλαρίδης
Ο βαφτιστικός – Θεόφραστος Σακελλαρίδης
Η πρώτη αγάπη – Νίκος Χατζηαποστόλου
Οι απάχηδες των Αθηνών – Νίκος Χατζηαποστόλου
Περουζέ – Θεόφραστος Σακελλαρίδης

Grand opéra (μεγαλόπρεπη όπερα)

Φάουστ του Σαρλ Γκουνό, σε μουσική διεύθυνση Πιερ Ντυμουσσώ, σκηνοθεσία, χορογραφία, κινησιολογία Ρενάτο Τζανέλλα, σκηνικά Αλεσσάντρο Κάμερα, κοστούμια Κάρλας Ρικόττι, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2022), φωτογραφία Ανδρέας Σιμόπουλος.

Είδος όπερας που εμφανίστηκε στη Γαλλία και αναφέρεται κυρίως σε έργα τα οποία γράφτηκαν για την Όπερα του Παρισιού μεταξύ του 1820 και του 1860. Τα έργα αυτά είχαν σοβαρή θεματολογία που περιέγραφε κάποιο κοσμοϊστορικό γεγονός, με μεγαλειώδη σκηνική παρουσίαση, μεγάλη χορωδία και ορχήστρα. Ήταν γραμμένα στη γαλλική γλώσσα και συμπεριλάμβαναν μπαλέτο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του είδους αποτελούν ο Γουλιέλμος Τέλος [Guillaume Tell] του Τζοακίνο Ροσσίνι [Gioachino Rossini], Οι Ουγενότοι [Hugenots] του Τζάκομο Μάιερμπεερ [Giacomo Meyerbeer] και Οι μάρτυρες [Les Martyrs] του Γκαετάνο Ντονιτσέττι [Gaetano Donizetti].

Μερικά ακόμα έργα του είδους της μεγαλόπρεπης όπερας (grand opéra)
Αΐντα [Aida] – Τζουζέππε Βέρντι [Giuseppe Verdi]
Οι Τρώες [Les Troyens] – Εκτόρ Μπερλιόζ [Hector Berlioz]
Ντον Κάρλο [Don Carlo] – Τζουζέππε Βέρντι [Giuseppe Verdi]
Φάουστ [Faust] – Σαρλ Γκουνό [Charles Gounod]
Τανχώυζερ [Tannhäuser] – Ρίχαρντ Βάγκνερ [Richard Wagner]

Opera buffa

Οι γάμοι του Φίγκαρο του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, σε μουσική διεύθυνση Βασίλη Χριστόπουλου και σκηνοθεσία Αλέξανδρου Ευκλείδη, Δημήτρης Πλατανιάς (Κόμης Αλμαβίβα), Τσέλια Κοστέα (Κόμησσα Αλμαβίβα), Αφροδίτη Πατουλίδου (Σουζάννα), Διονύσης Σούρμπης (Φίγκαρο), Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2021), φωτογραφία Ανδρέας Σιμόπουλος.

H κωμική όπερα. Στην Ιταλία ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον 18ο αιώνα για να περιγράψει τα διάφορα είδη όπερας που είχαν κωμικό χαρακτήρα. Ως είδος η opera buffa μορφοποιήθηκε, σε αντιδιαστολή με τη σοβαρή όπερα (opera seria), παρουσιάζοντας ιστορίες με ήρωες απλούς ανθρώπους και κάνοντας χρήση καθημερινής γλώσσας και τοπικών ιδιωματισμών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του είδους αποτελούν Οι γάμοι του Φίγκαρο [Le nozze di Figaro] του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart], Ο κουρέας της Σεβίλλης [Il barbiere di Siviglia] του Τζοακίνο Ροσσίνι [Gioachino Rossini] και ο Ντον Πασκουάλε [Don Pasquale] του Γκαετάνο Ντονιτσέττι [Gaetano Donizetti].

Μερικά ακόμα έργα της κατηγορίας opera buffa
Σεληνιακός κόσμος [Il mondo della luna] – Γιόζεφ Χάυντν [Joseph Haydn]
Δον Προκόπιο [Don Procopio] – Ζωρζ Μπιζέ [Georges Bizet]
Η εφημερίδα [La gazzetta] – Τζοακίνο Ροσσίνι [Gioachino Rossini]
Η υπηρέτρια κυρία [La serva padrona] – Τζοβάννι Μπαττίστα Περγκολέζι [Giovanni Battista Pergolesi]
Μαύρα – Ίγκορ Στραβίνσκι [Igor Stravinsky]
Χαμένος Παράδεισος [Ubu Rex] – Κζύστοφ Πεντερέτσκι [Krzysztof Penderecki]

Opéra comique (κωμική όπερα)

Βέρθερος του Ζυλ Μασνέ, σε μουσική διεύθυνση Ζακ Λακόμπ, σκηνοθεσία Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, αναβίωση σκηνοθεσίας Ίωνα Κεσούλη, σκηνικά και κοστούμια Γιώργου Πάτσα, αναβίωση σκηνικών, κοστουμιών Τότας Πρίτσα, Φραντσέσκο Ντεμούρο (Βέρθερος), Ανίτα Ρατσβελισβίλι (Σαρλότ), Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2023), φωτογραφία Βαλέρια Ισάεβα.

Γαλλικό είδος όπερας που έχει τις ρίζες του στα βοντβίλ (vaudeville), σατιρικές μουσικοθεατρικές παραστάσεις του 18ου αιώνα. Η κωμική όπερα (opéra comique) αρχικά αποτελούνταν από μουσικά νούμερα και διαλόγους κωμικού χαρακτήρα, όμως με το πέρασμα του χρόνου και την εξέλιξη του είδους ο όρος ξεκίνησε να σηματοδοτεί μια όπερα όπου οι διάλογοι απαγγέλλονται αλλά δεν είναι απαραίτητα σατιρικού ή κωμικού χαρακτήρα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του είδους αποτελούν ο Fra Diavolo του Ντανιέλ Ωμπέρ [Daniel Auber] και η Κάρμεν [Carmen] του Ζωρζ Μπιζέ [Georges Bizet].

Μερικά ακόμα έργα της κατηγορίας opéra comique
Λακμέ [Lakme] – Λεό Ντελίμπ [Leo Delibes]
Μανόν [Manon] – Ζυλ Μασνέ [Jules Massenet]
Βέρθερος [Werther] – Ζυλ Μασνέ [Jules Massenet]
Λουίζ [Louise] – Γκυστάβ Σαρπαντιέ [Gustav Charpentier]
Πελλέας και Μελισάνδη [Pelleas et Mélisande] – Κλωντ Ντεμπυσσύ [Claude Debussy]
Η ανθρώπινη φωνή [La Voix humaine] – Φρανσίς Πουλένκ [Francis Poulenc]

Opera seria (σοβαρή όπερα)

Πιέτρο Μεταστάζιο [Pietro Metastasio, 1698-1782], ποιητής και λιμπρετίστας στενά συνδεδεμένος με τη γέννηση της σοβαρής όπερας (opera seria). Municipal Library of Trento, CC0, via Wikimedia Commons.

Όρος που περιγράφει ιταλικές όπερες του 18ου και του 19ου αιώνα με σοβαρή θεματολογία. Οι απαρχές της σοβαρής όπερας (opera seria) είναι στενά συνδεδεμένες με τον Ιταλό ποιητή και λιμπρετίστα Πιέτρο Μεταστάζιο [Pietro Metastasio]. Στη σοβαρή όπερα (opera seria) χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς το ρετσιτατίβο σέκο και η άρια da capo, η γλώσσα της ήταν περίπλοκη και ποιητική, ενώ η θεματολογία της παρουσίαζε ήρωες της αρχαιότητας να παλεύουν με ηθικά διλήμματα. O πιο σημαντικός μεταρρυθμιστής του είδους θεωρείται ο Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ [Christoph V. Gluck], ο οποίος σταμάτησε να χρησιμοποιεί το ρετσιτατίβο σέκο και την άρια da capo, απλοποίησε την πλοκή των έργων και μίκρυνε τα μέρη της χορωδίας. Σημαντικά έργα που ανήκουν στο είδος της σοβαρής όπερας (opera seria) αποτελούν η Didone abbandonata του Νικόλα Πόρπορα [Nicola Porpora], η Αλτσίνα [Alcina] του Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ [George Frideric Handel] και Η μεγαλοψυχία του Τίτου [La clemenza di Tito] του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart].

Μερικά ακόμα έργα της κατηγορίας opera seria
Αγριππίνα [Agrippina] – Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ [George Frideric Handel]
Γκριζέλντα [Griselda] – Αλεσσάντρο Σκαρλάττι [Alessandro Scarlatti]
Ιδομενέας [Idomeneo] – Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart]
Η Κλεοπάτρα [La Cleopatra] – Ντομένικο Τσιμαρόζα [Domenico Cimarosa]
Θεμιστοκλής [Temistocle] – Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ [Johann Christian Bach]
Θησέας [Teseo] – Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ [George Frideric Handel]

Singspiel (ζίνγκσπιλ)

Ο μαγικός αυλός του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart], σε μουσική διεύθυνση Ζωής Τσόκανου / Γιώργου Μπαλατσινού, σκηνοθεσία Σουζάν Αντράντε – Μπάρρη Κόσκυ, αναβίωση σκηνοθεσίας Τομπίας Ριμπίτσκι, animation Πωλ Μπάρριτ, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2018), φωτογραφία Ανδρέας Σιμόπουλος.

Ο μαγικός αυλός του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, σε μουσική διεύθυνση Ζωής Τσόκανου / Γιώργου Μπαλατσινού, σκηνοθεσία Σουζάν Αντράντε – Μπάρρη Κόσκυ, αναβίωση σκηνοθεσίας Τομπίας Ριμπίτσκι, animation Πωλ Μπάρριτ, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2018), φωτογραφία Ανδρέας Σιμόπουλος.

Γερμανόφωνο είδος μουσικού δράματος (θεάτρου) του 18ου αιώνα, με διαλόγους αντί για μέρη ρετσιτατίβο. Αρχικά ήταν θεατρικά έργα που συμπεριλάμβαναν δημοφιλή τραγούδια της εποχής, ενώ η θεματολογία τους είναι συνήθως κωμική. Υπό την επιρροή του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart], ο οποίος έγραψε έργα όπως Ο μαγικός αυλός [Die Zauberflöte] και Η απαγωγή από το σεράι [Die Entführung aus dem Serail] στο στιλ του Singspiel, αυτό το είδος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα εξέλιξη της γερμανικής όπερας.

Μερικά ακόμα έργα Singspiel
Βαστιανός και Βαστιανή [Bastien und Bastienne] – Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart]
Ο θιασάρχης [Der Schauspieldirektor] – Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart]
Τσαΐντε [Zaide] – Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart]

Tragedié lyrique (λυρική τραγωδία)

Ζαν-Φιλίπ Ραμώ [Jean-Philippe Rameau, 1683-1764], σημαντικός μεταρρυθμιστής της λυρικής τραγωδίας (tragedié lyrique). Masquelier , Louis-Joseph (1741-1811). Graveur, Public domain, via Wikimedia Commons.

Γαλλικό είδος όπερας του 17ου αιώνα, που εισήχθη από τον συνθέτη Ζαν-Μπατίστ Λουλλί (ή Λυλλί) [Jean-Baptiste Lulli]. Η θεματολογία της είναι βασισμένη σε μύθους της κλασικής αρχαιότητας και σε ιταλικά επικά ποιήματα. Το ύφος της είναι επηρεασμένο από τη γαλλική θεατρική παράδοση και την προτίμηση του γαλλικού κοινού για το μπαλέτο, ενώ η μουσική αποτελείται από μέρη ρετσιτατίβο υπό τη συνοδεία ολόκληρης της ορχήστρας και από μικρότερες άριες. Σημαντικός μεταρρυθμιστής της λυρικής τραγωδίας (tragedié lyrique) θεωρείται ο συνθέτης Ζαν-Φιλίπ Ραμώ [Jean-Philippe Rameau], ο οποίος έδωσε νέα πνοή στο είδος, όταν έμοιαζε να έχει παρακμάσει.

Μερικά ακόμα έργα που ανήκουν στην κατηγορία της λυρικής τραγωδίας (tragedié lyrique)
Άλκηστις [Alceste] – Ζαν-Μπατίστ Λουλλί (ή Λυλλί) [Jean-Baptiste Lulli]
Άτυς [Atys] – Ζαν-Μπατίστ Λουλλί (ή Λυλλί) [Jean-Baptiste Lulli]
Πέρσες [Persée] – Ζαν-Μπατίστ Λουλλί (ή Λυλλί) [Jean-Baptiste Lulli]
Μήδεια [Medée] – Μαρκ-Αντουάν Σαρπαντιέ [Marc-Antoine Charpentier]
Αριάδνη και Βάκχος [Ariane et Bacchus] – Μαρέν Μαραί [Marin Marais]
Μέδουσα [Meduse] – Σαρλ-Υμπέρ Ζερβαί [Charles-Hubert Gervais]
Βορεάδες [Les Boreades] – Ζαν-Φιλίπ Ραμώ [Jean-Philippe Rameau]

Σκεφτείτε τα διαφορετικά είδη και στις άλλες τέχνες. Πόσο διαφορετικό μπορεί να είναι ένα θρίλερ από μια ιστορική ταινία; Εσείς θα επιλέγατε να παρακολουθήσετε ένα συγκεκριμένο είδος κινηματογράφου; Μήπως ισχύει το ίδιο και στην όπερα; Ποιο είδος όπερας σας αρέσει περισσότερο;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 / ΤΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΜΕΡΗ ΜΙΑΣ ΟΠΕΡΑΣ

Τα διαφορετικά μέρη μιας όπερας

Ήρθαμε, που λέτε, στην όπερα να παρακολουθήσουμε μια παράσταση, κι εκεί που βλέπαμε και είχαμε αγωνία, πέφτει η κουρτίνα, ανάβουν τα φώτα και η ορχήστρα αποχωρεί. Ντύθηκα κι εγώ να φύγω, μα μου είπαν πως το έργο θα συνεχιστεί μετά το διάλειμμα.

Όπως στο θέατρο δηλαδή, όπου μόλις ολοκληρωθεί ένα τμήμα της ιστορίας η δράση σταματά για λίγο, έτσι ώστε να σκεφτούμε τι έγινε και γιατί, έτσι και η όπερα χωρίζεται σε πράξεις. Σε κάθε πράξη παρακολουθούμε μια σειρά από σκηνές, την ιστορία δηλαδή να εκτυλίσσεται κομμάτι κομμάτι, όπως τα κεφάλαια ενός βιβλίου. Μόλις παρακολουθήσουμε αρκετές σκηνές και αποκτήσουμε μια ιδέα για το τι συμβαίνει, η πράξη τελειώνει και μια νέα πράξη με πολλές σκηνές ξεκινά. Με αυτόν τον τρόπο ο συνθέτης και ο λιμπρετίστας βάζουν την ιστορία τους στη σειρά και μας την παρουσιάζουν, κι εμείς μπορούμε να την παρακολουθησουμε πιο εύκολα απ’ ό,τι αν μας την έλεγαν με μια ανάσα.

Σε κάθε σκηνή της όπερας συμβαίνουν πολλά πράγματα, όπως θα έχετε παρατηρήσει. Αλλάζουν σκηνικά, μπαινοβγαίνουν διαφορετικοί χαρακτήρες και παρακολουθούμε την ιστορία από πολλές οπτικές γωνίες. Επειδή δε μιλάμε για όπερα και όχι για θέατρο, οι τραγουδιστές, οι ηθοποιοί και οι χορευτές που συμμετέχουν αφηγούνται την ιστορία μέσα από διαφορετικές δράσεις. Παρακάτω συγκεντρώσαμε κάποιες βασικές λέξεις από τον κόσμο της όπερας, έτσι ώστε να ανατρέχουμε εδώ για να τις θυμηθούμε και να καταλαβαίνουμε καλύτερα τι περιέχει η κάθε σκηνή που παρακολουθήσαμε. Τι να τραγουδάει άραγε η σοπράνο στη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης, μια άρια ή ένα μπαλέτο;

Άρια

Το «τραγούδι» στην όπερα. Οι άριες είναι τα μέρη εκείνα όπου τα συναισθήματα και οι σκέψεις των χαρακτήρων εκφράζονται μουσικά, μέσω μελωδικών τραγουδιών με τη συνοδεία της ορχήστρας. Στην εποχή του μπαρόκ προτιμήθηκε η άρια da capo –ένα είδος άριας με πολλές επαναλήψεις– ενώ αργότερα εμφανίστηκαν η καβατίνα –σύντομο τραγούδι, χωρίς επαναλήψεις– και η άρια ροντό – στην οποία το πρώτο μέρος είναι αργό και το δεύτερο γρήγορο.

ΗΧΗΤΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Τζάκομο Πουτσίνι, Τόσκα, «Vissi d’arte», άρια Τόσκας από τη Β΄ Πράξη, σολίστ: Τιτσιάνα Καρούζο, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (2010/11).

Μπαλέτο

Το μέρος της όπερας όπου συμμετέχουν επαγγελματίες χορευτές. Το μπαλέτο αποτελεί αγαπημένη παράδοση της γαλλικής όπερας από τον 17ο αιώνα, από όταν δηλαδή η ιταλική όπερα προσαρμόστηκε στις αισθητικές προτιμήσεις της γαλλικής αριστοκρατίας. Τα χορευτικά αυτά μέρη έδιναν την ευκαιρία στο κοινό να χαλαρώσει παρακολουθώντας κάτι εντυπωσιακό κατά τη διάρκεια της όπερας, ενώ συνδέονται νοηματικά και με την πλοκή.

Ντουέτο

Όταν δύο τραγουδιστές τραγουδούν (ερμηνεύουν) την ίδια άρια ή όταν ένα μουσικό κομμάτι είναι γραμμένο για δύο όργανα. Αντίστοιχα, ανάλογα με τον αριθμό των τραγουδιστών ή των οργάνων που συμμετέχουν σε ένα μουσικό κομμάτι, υπάρχουν τρίο (για τρεις μουσικούς) και κουαρτέτο (για τέσσερις μουσικούς).

ΗΧΗΤΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Τζοακίνο Ροσσίνι, Ντον Πασκουάλε, «Pronta io son», ντουέτο Νορίνας – Μαλατέστα από την Α΄ Πράξη, Θέατρο Ακροπόλ (2003/04).

Ουβερτούρα

Η ορχηστρική εισαγωγή της όπερας, όπου δεν συμμετέχουν καθόλου οι τραγουδιστές. Όπως η εισαγωγή ενός βιβλίου, η ουβερτούρα δίνει στο κοινό μια πρώτη γεύση από το ύφος της όπερας και συχνά περιέχει μελωδίες από άλλα σημεία της όπερας ή περιγράφει μουσικά κάποιους από τους χαρακτήρες που θα εμφανιστούν.

Απόσπασμα από την ουβερτούρα της Κάρμεν του Ζωρζ Μπιζέ, σε μουσική διεύθυνση Λουκά Καρυτινού, σκηνοθεσία Στήβεν Λάνγκριτζ, σκηνικά και κοστούμια Γιώργου Σουγλίδη, Ωδείο Ηρώδου Αττικού (2016).

Ρετσιτατίβο

Το μέρος της όπερας όπου οι χαρακτήρες απαγγέλλουν μελωδικά, μιμούμενοι την ομιλία. Σε αντίθεση με τις άριες, όπου η μουσική ορίζει την εκφορά του λόγου και γίνονται συχνά επαναλήψεις, στο ρετσιτατίβο οι τραγουδιστές μιμούνται τον ρυθμό της ομιλίας και δεν επαναλαμβάνουν το κείμενο. Το ρετσιτατίβο βοηθά την εξέλιξη της πλοκής, ενώ οι άριες παρουσιάζουν τον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων και δίνουν την ευκαιρία στους τραγουδιστές να δείξουν στο κοινό τις τεχνικές τους ικανότητες. Μέσα στους αιώνες, έχουν εξελιχθεί διάφορα στιλ ρετσιτατίβου, όμως από τον 18ο αιώνα χρησιμοποιείται κυρίως το ρετσιτατίβο σέκο –ένα ρετσιτατίβο με πολύ λιτή μουσική συνοδεία, όπου ο τραγουδιστής έχει κάποια ελευθερία αυτοσχεδιασμού– και το ρετσιτατίβο ακομπανιάτο – ένα λυρικό ρετσιτατίβο, όπου η ορχήστρα συνοδεύει τον τραγουδιστή.

ΗΧΗΤΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Τζουζέππε Βέρντι, Ναμπούκκο, «Ben io t’invenni», ρετσιτατίβο της Αμπιγκαΐλλε από τη Β΄ Πράξη, Θέατρο Ολύμπια (2006/07).

Χορωδιακά μέρη

Τα μέρη εκείνα όπου συμμετέχει η χορωδία, δηλαδή ένας μεγάλος αριθμός τραγουδιστών που τραγουδά ταυτόχρονα. Η χορωδία είναι χωρισμένη σε τέσσερις φωνές (σοπράνο, κοντράλτο, τενόρος, μπάσος) και τη διευθύνει ο διευθυντής χορωδίας. Στην όπερα, η χορωδία τραγουδά στις σκηνές όπου συμμετέχει ένα πλήθος ανθρώπων και παίρνει μέρος κανονικά στην πλοκή.

ΗΧΗΤΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Τζουζέππε Βέρντι, Ο τροβαδούρος, χορωδιακό των τσιγγάνων από τη Β΄ Πράξη, Θέατρο Ολύμπια (2003/04).

Intermezzo

Τα intermezzi στην όπερα του 18ου αιώνα ήταν κωμικά επεισόδια που τοποθετούνταν ανάμεσα στις σκηνές της σοβαρής όπερας (opera seria), για να ελαφρύνουν λίγο το κλίμα και να δημιουργήσουν συναισθηματικές αντιθέσεις στο κοινό. Τα intermezzi μπορούσαν να σταθούν ως αυτόνομα έργα, των οποίων όμως η διάρκεια ήταν μικρότερη από το έργο στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν.

Απόσπασμα από το intermezzo της Μαντάμα Μπαττερφλάι του Τζάκομο Πουτσίνι, σε μουσική διεύθυνση Λουκά Καρυτινού, σκηνοθεσία, σκηνικά και κοστούμια του Ούγκο ντε Άνα, Ωδείο Ηρώδου Αττικού (2017).

Αν μια όπερα έχει τόσα διαφορετικά μέρη με τόσο διαφορετικά στοιχεία μεταξύ τους, πώς μπορεί τελικά να είναι όλα μέρος του ίδιου έργου το οποίο μπορεί να έχει συνολική διάρκεια μερικές ώρες; Τι νομίζετε ότι είναι αυτό που ενώνει τα διαφορετικά μέρη μεταξύ τους; Αν ακούσετε δύο τυχαία μέρη μιας όπερας, θα μπορέσετε να αναγνωρίσετε ότι ανήκουν στην ίδια όπερα;

QUIZ / ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΜΕΡΗ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ / ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΜΕΡΗ

Εισαγωγή

Όπως είδαμε στην παραπάνω ενότητα, στο ρετσιτατίβο οι μονωδοί μιμούνται τον ρυθμό της ομιλίας. Δηλαδή ενώ σε μια άρια οι λέξεις συνήθως απλώνονται στον χρόνο και παίρνουν μια καθαρά μελωδική μορφή, στο ρετσιτατίβο έχουμε πιο γρήγορη απόδοση του κειμένου χωρίς τους έντονους συναισθηματισμούς που χαρακτηρίζουν μια όπερα. Στη συγκεκριμένη ενότητα θα δουλέψουμε σε ένα σύντομο απόσπασμα της όπερας Η Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ του Κορνήλιου Σελαμσή και θα προσπαθήσουμε ομαδικά να φτιάξουμε τα δικά μας ρετσιτατίβι. Στην συνέχεια, χτίζοντας από όλα τα διαφορετικά σημεία, μια κοινή ρυθμική απόδοση του κειμένου. Τι είναι εντέλει αυτή η τελική εκδοχή; Μήπως αν απαγγείλουμε όλοι μαζί ρυθμικά το κείμενο έχουμε ένα χορωδιακό κομμάτι;

Σύνδεση με μαθήματα του ωρολόγιου προγράμματος
– Μουσική
– Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία

Θεματικές
– Ρυθμική απαγγελία
– Κίνηση και λόγος
– Τα μέρη της όπερας

Προτεινόμενες διδακτικές ώρες
1-2 διδακτικές ώρες

Εκπαιδευτικοί στόχοι
– Ρυθμική αγωγή
– Κατανόηση κειμένου
– Ανάπτυξη φωνητικών δεξιοτήτων
– Καλλιέργεια της δημιουργικότητας
– Ενθάρρυνση της συνεργατικής κουλτούρας (μέσα στην τάξη)

Βήμα 1

Στη συγκεκριμένη δράση θα καταπιαστούμε με ένα σύντομο απόσπασμα της Ωραίας Ελένης του Όφενμπαχ του Κορνήλιου Σελαμσή το οποίο συναντάμε στην Α΄ Πράξη της όπερας. Προτού διαβάσουμε τους στίχους του αποσπάσματος, θα πρέπει να τοποθετήσουμε το κείμενο μέσα στη συνολική αφήγηση της όπερας:

Βρισκόμαστε στην Α΄ Πράξη της όπερας Η Ωραία Ελένη του Όφενμπαχ, 8 Ιουνίου 1194 π.Χ., την ημέρα της μεγάλης γιορτής του Άδωνη. Στη Σπάρτη καταφθάνει πλήθος βασιλιάδων από όλη την Ελλάδα, για να λάβουν μέρος στους Αγώνες Πνεύματος που θα διεξαχθούν. Οι διαγωνιζόμενοι θα δοκιμαστούν σε τρία αθλήματα: το αίνιγμα, το λογοπαίγνιο και την ποίηση. Στους αγώνες, φυσικά, μπορούν να λάβουν μέρος μονάχα άντρες. Η έναρξη των αγώνων ξεκινάει με την παρουσίαση των διαγωνιζόμενων. Πρώτος ο Μενέλαος, βασιλιάς της Σπάρτης και σύζυγος της Ελένης, μετά ο Αχιλλέας, νεαρός βασιλιάς και κορυφαίος πολεμιστής. Ακολουθεί ο Αίας, και αυτός γενναίος πολεμιστής. Και ξαφνικά ένας ακάλεστος βοσκός από το πλήθος διεκδικεί μια συμμετοχή στους αγώνες. Το αίτημα του βοσκού, παρά τις αντιρρήσεις, γίνεται δεκτό και οι αγώνες ξεκινούν.

Βήμα 2

Διαβάστε τους παρακάτω στίχους στην τάξη.

Ποιο νομίζετε ότι είναι το νόημα των στίχων;

Μπορείτε να φανταστείτε το ύφος που θα έχει το τραγούδι;

Θα ήταν μια άρια, ένα ρετσιτατίβο, ένα ντουέτο ή ένα χορωδιακό μέρος;

Αγώνες Πνεύματος

Ο Αγαμέμνων κι ο Αχιλλέας
Κι ο βασιλιάς Μενέλαος
Ήρθε κι ο Κάλχας, να τος κι ο Αίας
Κι ένας ακάλεστος βοσκός!
Θ’ αγωνιστούν σε τουρνουά
Με μόνο όπλο το μυαλό τους

Νου πια δεν έχουμε σταλιά
Χώρα με μπρατσωμένους στόκους

Θ’ αγωνιστούν σε τουρνουά
που μόνο η σκέψη θα μετρά

Μόνο η σκέψη θα μετρά
Μόνο η σκέψη θα μετρά

Τα μυαλά, τα μυαλά
Είν’ αναγκαία τα σπουδαία τα μυαλά
Τα μυαλά, τα μυαλά
Είν’ αναγκαία τα σπουδαία τα μυαλά
Τα μυαλά, τα μυαλά
Θέλουμ’ ευφυΐα για το τουρνουά

Ο Αχιλλέας είναι σφαγέας
Βραδύνους ο Μενέλαος
Βλήμα μεγάλο είναι ο Αίας
Πίσω δεν πάει κι ο λαός
Ν’ αγωνιστούν σε τουρνουά
Ν’ αναδειχθεί καμιά ευφυΐα

Να δω τη χώρα να ξυπνά
Ψάχνω για άνδρες με παιδεία

Ν’ αγωνιστούν σε τουρνουά
Μόνο η σκέψη να μετρά

Μόνο η σκέψη να μετρά
Μόνο η σκέψη να μετρά

Βήμα 3

Κάθε μαθητής επιλέγει τη στροφή που θα απαγγείλει ή θα τραγουδήσει. Καθώς στις περισσότερες τάξεις οι μαθητές θα είναι περισσότεροι από τις στροφές, μπορούν δύο μαθητές να επιλέξουν την ίδια στροφή.

Στη συνέχεια επιλέγετε μια ρυθμική βάση ή χρησιμοποιείτε έναν μετρονόμο ή κρουστό όργανο για την καθιέρωση ενός κοινού και σταθερού παλμού. Προκειμένου να συγχρονιστούν όλοι οι μαθητές και μαθήτριες στον κοινό παλμό, ακολουθείτε με σταθερό βηματισμό τη ρυθμική βάση που έχετε επιλέξει.

Όταν πλέον έχει καθιερωθεί και ενσωματωθεί ο κοινός παλμός, δημιουργείτε έναν κύκλο και ένας ένας, μία μία, περιμετρικά του κύκλου, οι μαθητές και μαθήτριες απαγγέλλουν ρυθμικά πάνω στον παλμό τη στροφή που έχουν επιλέξει.

Επαναλάβετε τη ρυθμική απαγγελία μέχρι να υπάρξει μια συνεχής ροή του κειμένου.

Βήμα 4

Αφού ολοκληρωθεί η παραπάνω δράση, μέσα από μια συζήτηση στην τάξη, επιλέξτε από κοινού τον επιθυμητό τρόπο απαγγελίας του κειμένου.

Συνεχίστε τη δράση με την εκμάθηση της κοινής ρυθμικής απαγγελίας από το σύνολο των μαθητών. Προσπαθήστε να συγχρονιστείτε όσο καλύτερα γίνεται ρυθμικά.

Πώς θα χαρακτηρίζατε το κομμάτι που απαγγείλατε από κοινού; Αν ήταν μέρος μιας όπερας, θα ήταν ρετσιτατίβο ή χορωδιακό;

Προηγούμενο Κεφάλαιο Θεματική 8

Νέες τάσεις στην όπερα

Επόμενο Κεφάλαιο Θεματική 10

Φωνές και ειδικότητες