Σκηνογραφία & Κοστούμια
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ενότητα “Φτιάξε τη δική σου όπερα” απευθύνεται στον μαθητή εντός και εκτός σχολείου, στην εκπαιδευτική κοινότητα και σε όποιον του αρέσει η όπερα, αλλά και οι παραστατικές τέχνες ευρύτερα, και θα ήθελε να τολμήσει να φτιάξει και να ανεβάσει τη δική του παράσταση. Δεν είναι ένας οδηγός με βήματα που πρέπει να ακολουθήσετε ή με μεθοδολογίες που αν τις ακολουθήσετε θα φτιάξετε την παράστασή σας, το “Φτιάξε τη δική σου όπερα” είναι περισσότερο μία πηγή έμπνευσης, μία ενότητα με πληροφορίες που σίγουρα θα σου φανούν χρήσιμες σε όλη τη διαδικασία, μία ενότητα που φιλοδοξεί να σας ωθήσει στη δημιουργικότητα χωρίς να σας απασχολεί ο κατάλληλος χώρος, το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό και τα κατάλληλα μέσα. Ένα εκπαιδευτικό εργαλείο που μπορεί να σας φανεί χρήσιμο στις προκαθορισμένες γιορτές της σχολικής κοινότητας, αξιοποιώντας συγκεκριμένες ενότητες του υλικού, είτε σε μία μεγάλη τελική παρουσίαση στο τέλος της χρονιάς, ανεβάζοντας μία παράσταση με την τάξη σας, ή ακόμη ως εργαλείο για τα μαθήματα σας μέσα στο ωρολόγιο πρόγραμμα, με αφορμή μία μονάχα ενότητα. Η σκηνή που είναι κρυμμένη μέσα στην τάξη σας σε περιμένει.
Φτιάξτε τη δική σας όπερα λοιπόν, και μη σας τρομάζει ο τίτλος, να θυμάστε πως η όπερα διαρκώς μεταμορφώνεται και περιμένει να σας μάθει πολλά!
Στην ενότητα αυτή θα έρθουμε σε επαφή με δύο ειδικότητες εξαιρετικά σημαντικές που σχετίζονται με την εικόνα του έργου. Η σκηνογραφία, δηλαδή η τέχνη του να δημιουργείς τον σκηνικό κόσμο (τα σκηνικά) μιας παράστασης και η ενδυματολογία, δηλαδή η επιλογή, ή και η δημιουργία των ρούχων μιας παράστασης. Στην πραγματικότητα μιλάμε για δύο διαφορετικές ειδικότητες του σκηνογράφου και του ενδυματολόγου, ωστόσο επειδή υπάρχουν περιπτώσεις παραγωγών που συνδυάζονται αυτοί οι δύο ρόλοι και σκεπτόμενοι πάντα τον τρόπο εργασίας σε ένα σχολικό πλαίσιο, θα μπορούσαν, στην περίπτωσή σας, αυτές οι δύο ειδικότητες να συνδυαστούν και να δουλευτούν μαζί και παράλληλα.
Ας ξεκινήσουμε από την ειδικότητα αυτή που αν την επιλέξεις, καλό θα είναι να είσαι λίγο μάστορας, λίγο τεχνίτης και πολύ καλλιτέχνης. Φυσικά μιλάμε για τη σκηνογραφία, την τέχνη της δημιουργίας του σκηνικού χώρου, της ατμόσφαιρας και του περιβάλλοντος της σκηνής. Αντίστοιχα ο ενδυματολόγος μιας παράστασης, είναι υπεύθυνος για τα κοστούμια των ρόλων, για τον σχεδιασμό, την κατασκευή, τη μεταποίηση του συνόλου των εξωτερικών ενδυμάτων των ερμηνευτών πάνω στη σκηνή.
Βλέποντας και τις δύο αυτές ειδικότητες παράλληλα, θα διαπιστώσετε πως και στις δύο περιπτώσεις, πριν ακόμη φτάσουμε στην δημιουργία των σκηνικών και των ενδυμάτων, προηγείται μία σειρά βημάτων και διαδικασιών. Πέρα από την προσωπική μελέτη και εργασία, αυτές οι δύο ειδικότητες βρίσκονται σε συνεχή συνεργασία με τον/την σκηνοθέτη/τρια, προκειμένου να κατανοηθεί η οπτική του, η ανάγνωση του πάνω στο έργο, κι έτσι να βρεθεί η αισθητική ταυτότητα της παράστασης. Η δουλειά αυτή, πρέπει να βασίζεται στη μελέτη, στη φαντασία και στη δημιουργικότητα, διατηρώντας άμεση και στενή συνεργασία με το κείμενο και τον/την σκηνοθέτη/τρια της παράστασης, και επιπλέον λαμβάνοντας πάντα υπόψη του παράγοντες που σχετίζονται με την ατμόσφαιρα της παράστασης, τη μουσική, την κίνηση, τα φώτα της κάθε σκηνής.
Προσοχή όμως! Έχετε στο νου σας πως δεν είναι απαραίτητο να συμβαδίζει η εποχή που γράφτηκε ένα έργο ή η εποχή για την οποία μιλάει με την σκηνογραφία, τη σκηνοθεσία και την ενδυματολογία μιας παράστασης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην ενότητα 4: Η Όπερα παντού,
[…] οι σκηνοθέτες όπερας δεν χρησιμοποιούν πάντα σκηνικά και κοστούμια εποχής. Κάποιες φορές επιλέγουν να ντύσουν τους χαρακτήρες με σύγχρονα ρούχα και να τοποθετήσουν τη δράση σε διαφορετικό περιβάλλον από αυτό που είχαν στο μυαλό τους ο λιμπρετίστας και ο συνθέτης. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε εμείς, το κοινό, να καταλάβουμε καλύτερα κάποια από τα μηνύματα του κειμένου που χάθηκαν με τον χρόνο, ή να σκεφτούμε καινούριες ιδέες επειδή βλέπουμε το έργο σε ένα περιβάλλον που μας είναι οικείο. Δείτε για παράδειγμα την πρόσφατη παραγωγή της όπερας Οι γάμοι του Φίγκαρο [Le nozze di Figaro] από την ΕΛΣ, όπου ο σκηνοθέτης φαντάστηκε τη δράση να λαμβάνει χώρα σε ένα διαμέρισμα και όχι στους κήπους ενός παλατιού, όπως στο πρωτότυπο έργο. Είτε μουσικά, είτε σκηνοθετικά, τα έργα όπερας πολλές φορές αντικατοπτρίζουν και αναπαράγουν τα στοιχεία εκείνα της σύγχρονης κουλτούρας που το κοινό απολαμβάνει ή προτιμά να βλέπει επί σκηνής.
Οι γάμοι του Φίγκαρο του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ σε μουσική διεύθυνση Βασίλη Χριστόπουλου και σκηνοθεσία Αλέξανδρου Ευκλείδη, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος (2021), φωτογραφία Ανδρέας Σιμόπουλος.
Στιγμιότυπο από την όπερα Οι γάμοι του Φίγκαρο του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ σε μουσική διεύθυνση Δημήτρη Χωραφά, Άλκη Μπαλτά και σκηνοθεσία Ρενέ Τερρασόν, Θέατρο Ολύμπια (1979/80).
Ας δούμε λοιπόν παρακάτω, μία πορεία βημάτων που μπορούμε να ακολουθήσουμε για τον σχεδιασμό του σκηνικού περιβάλλοντος ή των ενδυμάτων μιας παραγωγής:
- ανάγνωση & ανάλυση του έργου
- συζήτηση με τον σκηνοθέτη & τους καλλιτεχνικούς συντελεστές
- έρευνα, συγκέντρωση & προσδιορισμός ιδεών και υλικών
- κατασκευή
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 / ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΙΔΕΩΝ
Στο πλαίσιο μιας ομάδας ή στο πλαίσιο μιας σχολικής τάξης, μπορείτε να επιλέξετε εσείς τον τρόπο που θέλετε να δουλέψετε, είτε σαν μία ομάδα, είτε χωρισμένοι σε υποομάδες ή ακόμη και ατομικά, καθορίζοντας κάποιο μέλος της ομάδας ή μαθητή για την κάθε ειδικότητα.
Ανάγνωση & ανάλυση του έργου
Σε όλες τις καλλιτεχνικές ειδικότητες που έχετε δει στο Φτιάξε τη δική σου όπερα, ξεκινάτε πάντα με την ανάγνωση και την ανάλυση του έργου, έτσι και στην περίπτωση των 2 ειδικοτήτων με τις οποίες θα ασχοληθούμε σε αυτή την υποενότητα θα ξεκινήσετε με αυτό.
Η προσέγγιση και η ματιά που επιλέγει η κάθε ειδικότητα στην ανάγνωση του έργου είναι διαφορετική. Η κάθε ειδικότητα διαβάζει το έργο από ένα διαφορετικό πρίσμα, έτσι στην περίπτωση του σκηνογράφου ή του ενδυματολόγου, η ανάγνωση του έργου εστιάζει σε κάποια συγκεκριμένα σημεία της ειδικότητάς τους. Ένας σκηνογράφος/ενδυματολόγος μελετώντας ένα έργο, έχει πάντα στο μυαλό του το πως όλα αυτά που περιγράφονται στην ιστορία θα ενταχθούν σε ένα σκηνικό πλαίσιο, πως αυτό το πλαίσιο θα συνδυάζει τις ιδέες του και την λειτουργικότητα για τους ηθοποιούς, πως αυτοί οι χαρακτήρες που έχει στο χαρτί θα διαμορφωθούν με βάση την εικόνα τους, τα ρούχα τους, τα αξεσουάρ κλπ.
Αφού διαβάσετε το κείμενο του έργου και το κατανοήσετε σε βάθος, διαβάστε το ξανά κρατώντας σημειώσεις σε σχέση με την εικόνα και τα αισθητηριακά χαρακτηριστικά των σκηνικών και κοστουμιών. Σκίτσα σκηνικών, σκίτσα ρούχων, χρώματα, υλικά, σκίτσα κατασκευών, όλα αυτά θα σας βοηθήσουν στην σκηνοθετική και ενδυματολογική κατεύθυνση που θέλετε να επιλέξετε.
Συζήτηση με τον σκηνοθέτη & τους καλλιτεχνικούς συντελεστές
Η συνεργασία του/της σκηνογράφου/ενδυματολόγου με τον/την σκηνοθέτη/τρια πρέπει να είναι πολύ στενή και σε συνεχή βάση. Είναι πολύ σημαντικό πέρα από την προσωπική ανάγνωση του έργου, ο/η σκηνογράφος/ενδυματολόγος να γνωρίζει την ανάγνωση και την ανάλυση του έργου του/της σκηνοθέτη/τριας. Ο χρόνος, ο χώρος και το κοινωνικό πλαίσιο που θα εντάξει ο σκηνοθέτης το έργο είναι τα βασικότερα στοιχεία που χρειάζεται ένας/μία σκηνογράφος/ενδυματολόγος. Με ένα συνεχές μοίρασμα ιδεών με τον σκηνοθέτη, ο σκηνογράφος/ενδυματολόγος μπορεί να προχωρήσει στο χτίσιμο της βασικής του σκηνογραφικής και ενδυματολογικής ιδέας.
Έρευνα, συγκέντρωση & προσδιορισμός ιδεών και υλικών
Έχοντας συζητήσει με τον/την σκηνοθέτη/τρια της παράστασης και γνωρίζοντας το πλαίσιο, τον χώρο και τον χρόνο που διαδραματίζεται η ιστορία, ήρθε η ώρα για βουτιά στην έρευνα! Μπορείτε να διαβάσετε, να ψάξετε, να δείτε, να συγκεντρώσετε όλες εκείνες τις πηγές έμπνευσης που θα σας βοηθήσουν να διαμορφώσετε τις δικές σας ιδέες. Πηγή έμπνευσης από άλλα έργα, από τις εικαστικές τέχνες, τον κινηματογράφο και από ό, τι μπορείτε να φανταστείτε. Φτιάξτε έναν ή περισσότερους πίνακες διάθεσης (ψηφιακό ή φυσικό) και συγκεντρώστε εκεί όλες τις ιδέες σας! Ο πίνακας διάθεσής είναι ένα κολάζ αναφορών που μπορεί να περιλαμβάνει σχεδόν τα πάντα, φωτογραφίες, σχέδια, σκίτσα, εικονογραφήσεις, χρωματικές παλέτες, υλικά, υφάσματα, υφές, οτιδήποτε σας βοηθά να ορίσετε την κατεύθυνση του έργου σας.
Κατασκευή
Αφού ολοκληρώσετε την έρευνα γύρω από τις πηγές έμπνευσης, τα υλικά και τα χαρακτηριστικά που θέλετε να αξιοποιήσετε, ήρθε η ώρα να μορφοποιήσετε τη δική σας ιδέα για τα σκηνικά και τα κοστούμια της παράστασής σας.
Κατά πάσα πιθανότητα, η δημιουργία σκηνικού δεν θα είναι και η πιο εύκολη υπόθεση στο πλαίσιο στο οποίο βρισκόμαστε, επομένως φτιάχνοντας τη δική σας ιδέα, σκεφτείτε περισσότερο τα πράγματα που θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε από αντικείμενα και υλικά που ήδη έχετε. Μία ακόμη ιδέα είναι να σκεφτείτε τι θα μπορούσατε να μεταποιήσετε από αυτά που ήδη έχετε (σκηνικά και κοστούμια), ή τι θα μπορούσατε να φτιάξετε με υλικά που μπορείτε να βρείτε εύκολα γύρω σας και τα οποία διαφορετικά θα πήγαιναν στα σκουπίδια (μπουκάλια, χάρτινες κούτες, πλαστικές σακούλες κλπ.).
Δείτε για παράδειγμα το trailer από την παράσταση Τέσσερις Εποχές της ομάδας Patari Project, μια οικολογική παράσταση που παρουσιάστηκε το 2019 στην Εναλλακτική Σκηνή.
Τέσσερις εποχές της ομάδας Patari Project, σε σκηνοθεσία Σοφίας Πάσχου, σύνθεση Νίκου Γαλενιανού, δραματουργία Χουάν Αγιάλα, σκηνικά Ευαγγελίας Θεριανού, κοστούμια Κλαιρ Μπρέισγουελ, Εναλλακτική Σκηνή (2019/20).
Η συγκεκριμένη παράσταση χρησιμοποιώντας το μουσικό έργο του Αντόνιο Βιβάλντι Τέσσερις Εποχές που υμνεί τις εναλλαγές της φύσης και την κυκλικότητα του χρόνου, είχε σαν στόχο την εξοικείωση των παιδιών με την κυκλική οικονομία και τη βιωσιμότητα. Δημιουργήθηκε λοιπόν μία παράσταση μουσικού θεάτρου η οποία θίγει ζητήματα που σχετίζονται με τη στάση μας απέναντι στο περιβάλλον και φέρνοντας στη σκηνή θέματα όπως η μείωση της χρήσης πλαστικών, η σπατάλη τροφίμων και η κυκλική οικονομία. Θα μπορούσε λοιπόν για την συγκεκριμένη παράσταση να χρησιμοποιηθούν μεγάλες ποσότητες πλαστικού και μη ανακυκλώσιμων υλικών; Η απάντηση είναι μάλλον αρνητική. Ο ενδυματολόγος της συγκεκριμένης παράστασης μεταμόρφωσε σε κοστούμια είδη μιας χρήσης όπως πλαστικές σακούλες, πλαστικά μπουκάλια, πλαστικά καλαμάκια και γάντια.
Με όλα αυτά τα δεδομένα, ήρθε η ώρα να φτιάξετε τις δικές σας σκηνογραφικές και ενδυματολογικές προτάσεις για την παράστασή σας. Αξιοποιήστε τους παρακάτω πίνακες ιδεών (moodboard) και ολοκληρώστε τις ιδέες σας.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 / ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΊΑ & ΚΟΣΤΟΎΜΙΑ
Εισαγωγή
Οι δύο δραστηριότητες τις συγκεκριμένης ενότητας βασίζονται στην ιδέα του moodboard που αναφέρθηκε παραπάνω. Αξιοποιώντας ένα απόσπασμα από το έργο του Γκαίτε Φάουστ [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β’ Λυκείου], μπορείτε να δοκιμάσετε να φτιάξετε moodboard του σκηνικού περιβάλλοντος και τον κοστουμιών της συγκεκριμένης σκηνής – μονολόγου. Παρακάτω το εν λόγω απόσπασμα:
Ο Φάουστ είναι πιθανότατα ιστορικό πρόσωπο που έζησε το 16ο αιώνα στη Γερμανία και αποτελεί χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του ανήσυχου και ερευνητικού πνεύματος του ανθρώπου της Αναγέννησης. Ήταν ένας παράξενος άνθρωπος που περιόδευε στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις και εμφανιζόταν ως γιατρός, αλχημιστής, αστρολόγος, θαυματοποιός και μάγος. Γρήγορα απόχτησε μεγάλη φήμη και τα κατορθώματά του έγιναν λαϊκός θρύλος. Το 1587 μάλιστα τυπώθηκε και μια λαϊκή φυλλάδα που απέδιδε τα κατορθώματά του στη συμμαχία του με το Διάβολο, στον οποίο είχε πουλήσει την ψυχή του. Αναπλάθοντας αυτούς τους θρύλους δυο αιώνες αργότερα ο Γκαίτε δημιουργεί το δικό του Φάουστ, ένα από τα μεγαλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το πρώτο μέρος —που είναι και το πιο σημαντικό— δημοσιεύτηκε το 1808. Στην ποιητική αυτή σύνθεση που έχει θεατρική μορφή με υπόθεση και δράση χωρισμένη σε σκηνές, με πρόσωπα και με βαθιές φιλοσοφικές προεκτάσεις, ο Γκαίτε κάνει τον Φάουστ αιώνιο σύμβολο της τιτανικής βούλησης του ανθρώπου και της ακόρεστης επιθυμίας του να γνωρίσει όλα τα μυστικά και να δώσει απάντηση, σε όλα τα προβλήματα της ζωής. Το απόσπασμα που ακολουθεί ανήκει στον πρώτο μονόλογο του Φάουστ.
Φάουστ
(απόσπασμα)
Αχ! σπούδασα φιλοσοφία
και νομική και γιατρική,
και αλί μου και θεολογία
με κόπο και μ’ επιμονή·
και να με δω με τόσα φώτα,
εγώ μωρός, όσο και πρώτα!
Με λένε μάγιστρο, ακόμα δόκτορα,
και σέρνω δέκα χρόνια τώρα
από τη μύτη εδώ κι εκεί
τους μαθητές μου — και το βλέπω δεν μπορεί
κανένας κάτι να γνωρίζει!
Λες την καρδιά μου αυτό φλογίζει.
Ναι, πιότερα ξέρω παρά όλοι μαζί,
γιατροί, δικηγόροι, παπάδες, σοφοί·
δισταγμοί, υποψίες δε με ταράζουν,
κόλασες, διάολοι δε με τρομάζουν —
έτσι όμως κι η χαρά μού είναι φευγάτη,
δεν το φαντάζομαι πως ξέρω κάτι
καλό στον κόσμο να το διδάξω,
να τον φωτίσω, να τον αλλάξω.
Ούτ’ έχω δα καλά και πλούτο,
δόξα, τιμές στον κόσμο τούτο.
Μήτε σκυλί έτσι θα ‘θελα να ζει!
Γι’ αυτό έχω στη μαγεία παραδοθεί,
μήπως το πνεύμα το στόμα ανοίξει
κι η δύναμή του μη μου δείξει
κάποια μυστήρια, ώστε άλλο εδώ
να μην παιδεύουμαι να πω
ό,τι δεν ξέρω, να γνωρίσω τι
βαθιά τον κόσμο συγκρατεί,
κάθε αφορμή και σπόρο ν’ αντικρίσω
και κούφια λόγια πια να μην πουλήσω.
Να ‘βλεπες, φως του φεγγαριού,
τον πόνο μου στερνή φορά,
τις ώρες του μεσονυχτιού,
που εδώ σε πρόσμενα συχνά,
πώς σε βιβλία, χαρτιά σωρό
σύντροφο σ’ είχα θλιβερό:
Αχ! να μπορούσα στις ψηλές
μ’ εσέ ν’ ανέβαινα κορφές,
με στοιχειά στα σπήλαια να πετούσα,
στο θάμπος σου λιβάδια να γυρνώ,
κάθε γνώσης τινάζοντας καπνό
στο δρόσος σου να ξαρρωστούσα!
μτφρ.: Κώστας Χατζόπουλος
Χρησιμοποιώντας το παρακάτω moodboard, φτιάξτε έναν “χάρτη” της σκηνογραφίας της συγκεκριμένης σκηνής.
Βήμα 1
Πριν μπείτε στη διαδικασία της συλλογής των αναφορών σας και της δόμησης της ιδέας σας, απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις:
- Ποιοι χαρακτήρες εμφανίζονται στη συγκεκριμένη σκηνή;
- Τι ώρα θέλετε να διαδραματίζεται η συγκεκριμένη σκηνή, βράδυ, πρωί, απόγευμα;
- Σε ποια εποχή του χρόνου θα διαδραματίζεται;
- Σε τι κοινωνικό πλαίσιο θέλετε να ενταχθεί η συγκεκριμένη σκηνή, είναι στο σήμερα, στο παρελθόν, στο μέλλον; Ποιο είναι το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο θα ενταχθεί ο δικός σας Φάουστ;
Βήμα 2
Με βάση τις απαντήσεις σας στις παραπάνω ερωτήσεις, φτιάξτε το δικό σας moodboard!
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 / ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΊΑ & ΚΟΣΤΟΎΜΙΑ
Στη δραστηριότητα 2 μπορείτε να φτιάξετε έναν χάρτη της εικόνας του δικού σας Φάουστ μέσω του moodboard. Οι απαντήσεις της παραπάνω δραστηριότητας θα σας βοηθήσουν να δημιουργήσετε την εικόνα του Φάουστ!
ΒΙΝΤΕΟ
Μελετώντας τις παραπάνω ιδέες, προτάσεις και βήματα, πειραματιστείτε στη δημιουργία σκηνικού χώρου και κοστουμιών για ένα έργο παραστατικών τεχνών. Για να πάρετε και άλλες ιδέες, μπορείτε να δείτε στο παρακάτω βίντεο τον Παύλο Θανόπουλο να μοιράζεται μαζί σας πληροφορίες και εμπειρίες ως σκηνογράφος/ενδυματολόγος έργων όπερας/μουσικού θεάτρου.
Ο Παύλος Θανόπουλος μιλάει για τις εμπειρίες του ως σκηνογράφος/ενδυματολόγος έργων όπερας/μουσικού θεάτρου. Παραγωγή βίντεο: Odd Bleat.
