Στο πέρασμα
του χρόνου

Ο κύριος από πίσω σας διαμαρτύρεται: «Βρισκόμαστε στην όπερα, λίγο σεβασμό, ησυχία παρακαλώ». Αν και η αντίδραση του κυρίου σάς φαίνεται λίγο υπερβολική, θυμόσαστε πως στο θέατρο έχει συνήθως ησυχία, βγάζετε τον σκούφο σας για να μην ενοχλείτε τους θεατές από πίσω σας και περιμένετε μέχρι το διάλειμμα για να μοιραστείτε τον ενθουσιασμό σας για την παράσταση.

Μπορεί όταν διαβάζουμε την ιστορία της όπερας να κρατάμε σημειώσεις με τις σημαντικότερες ημερομηνίες και τα ονόματα των συντελεστών, όμως ακόμη και οι συνήθειές μας όταν παρακολουθούμε μια παράσταση αποτελούν κομμάτι της ιστορίας αυτής της τέχνης. Αν διαβάσετε ξανά την παραπάνω παράγραφο, μπορείτε να φανταστείτε ποια από τα πράγματα που περιγράφονται μπορεί να ήταν διαφορετικά στο παρελθόν;

Χωρίς να δείτε τα σύγχρονα κοστούμια και να ακούσετε τη μουσική, το περιβάλλον του θεάτρου, η θέση που κάθεστε και το γεγονός ότι βγάλατε τον σκούφο σας μαρτυρούν όχι μόνο πως αγοράσατε το εισιτήριό σας το 2023, αλλά και πως η ιστορία της όπερας καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο την απολαμβάνουμε. Όσο και να σας φαίνεται περίεργο, δεν επικρατούσε πάντα ησυχία στην όπερα. Για την ακρίβεια, πολλά έργα του ρεπερτορίου έχουν γραφτεί με τέτοιο τρόπο ώστε να καταπολεμηθεί η φασαρία που συνήθως επικρατούσε στο θέατρο.10C. Abbate – R. Parker 2012, A History of Opera. The last 400 years, σ. 59. Μπορεί λοιπόν ο τρόπος που βλέπουμε όπερα να μαρτυρά ότι ζούμε στον 21ο αιώνα, ο τρόπος όμως που την ακούμε μας μεταφέρει κατευθείαν στο παρελθόν.

O χώρος αυτός προοριζόταν για έργα υψηλής τεχνοτροπίας, τα οποία θα παρουσίαζαν ένα «ολοκληρωμένο» μουσικό, θεατρικό, ποιητικό, σκηνικό και ιδεολογικό θέαμα. «Τέλειες» όπερες για ένα «τέλειο», σιωπηλό και σοβαρό κοινό. Κάποια χρόνια πριν, ένα απολύτως ασόβαρο κοινό στο Παρίσι είχε γιουχάρει την όπερα Τάνχωυζερ [Tannhäuser] του Βάγκνερ επειδή το μπαλέτο βρισκόταν στο λάθος σημείο της παράστασης. Έτσι, καθώς ένα σημαντικό ποσοστό του κοινού ερχόταν στη δεύτερη πράξη και μετά μπαινόβγαινε στην αίθουσα κατά βούληση, έχασαν το μπαλέτο, γιούχαραν την παράσταση και έκαναν προφανές κάτι για το οποίο συνθέτες και κριτικοί τέχνης διαμαρτύρονταν για χρόνια:12C. Abbate – R. Parker 2012, A History of Opera. The last 400 years, σ. 282. η όπερα ήταν πολλές φορές περισσότερο χώρος κοινωνικοποίησης και διασκέδασης, παρά το μέρος όπου το κοινό άκουγε (σοβαρά!) μουσική.

Το παράπονο αυτό των μουσικόφιλων μπορεί να ήταν εν μέρει δικαιολογημένο, όμως η απίθανη ποικιλία έργων όπερας και η δημοφιλία του θεάματος κατά τον 19ο αιώνα μαρτυρά πως το κοινό κάθε άλλο παρά αδιαφορούσε για την όπερα. Όπως θα παρατηρήσετε από τους τίτλους των έργων στον Πίνακα 1, καθώς και από τις διαφορετικές εθνικότητες των συνθετών, τον 19ο αιώνα η όπερα είχε αναδειχθεί σε μια πολυποίκιλη πολιτιστική βιομηχανία που πρόσφερε στο διψασμένο της κοινό έργα για όλα τα γούστα. Στη ρ​ομαντική  όπερα δόθηκε περισσότερο βάρος στο συναίσθημα παρά στη λογική, οι χαρακτήρες έρχονταν σε επαφή με υπερφυσικά φαινόμενα, ενώ χρησιμοποιήθηκε και η παραδοσιακή μουσική για την ανάδειξη της εκάστοτε τοπικής κουλτούρας και εθνικής φυσιογνωμίας.13D. Arnold (επιμ.) 1983, The New Oxford Companion to Music, τ. 2, σ. 1581-1582.

Η όπερα, έλεγαν, είχε καταντήσει ένα πανηγυρτζίδικο θέαμα, όπου το κοινό μαγευόταν από τα σκηνικά και τις δημοφιλείς μελωδίες, οι τραγουδιστές ήταν πια καλοπληρωμένοι σούπερ σταρ και κανείς μα κανείς δεν έδινε σημασία στην ποίηση και τα ήθη. Πλήρης κατάρρευση της λογοτεχνίας προς όφελος της μουσικής, και μια κοινωνία στα πρόθυρα της ακολασίας. Το κίνημα που έδωσε πνοή στην opera seria –«σοβαρή όπερα»– κατά τον 18ο αιώνα φιλοδοξούσε να αλλάξει τη δομή και το περιεχόμενο της όπερας, όμως προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν του κυρίου Βάγκνερ. Με θεματολογία από αρχαίους ελληνικούς και ρωμαϊκούς μύθους, χαρακτήρες που βίωναν ηθικά διλήμματα και πάλευαν με τα συναισθήματά τους επί σκηνής, πιο αυστηρά δομημένες άριες, περισσότερη ποίηση, λιγότερη μουσική και λιγότερους κωμικούς χαρακτήρες. Ένα θέαμα διδακτικό, καλλιτεχνικό και ηθικοπλαστικό. Μουσικά αυτό εκφράστηκε μέσω της χρήσης του λιτού ρετσιτατίβο σέκο, τη μείωση των ντουέτων και των μικρών τραγουδιστικών σχημάτων, και σε πολλές περιπτώσεις μέσω της απουσίας χορωδίας. Ενώ όμως η σημαντική αυτή μείωση της μουσικής ποικιλίας μπορεί να έκανε εσάς –και σίγουρα εμένα– να αποφύγετε την όπερα, τα ξεκάθαρα ηθικά και πολιτικά μηνύματα, η απεικόνιση του χαρακτήρα του μονάρχη ως ευεργέτη και η ανάπτυξη της δομής της άριας έκαναν το είδος της σοβαρής όπερας (opera seria) ένα από τα πιο πετυχημένα είδη όπερας σε ολόκληρη την Ευρώπη.14C. Abbate – R. Parker 2012, A History of Opera. The last 400 years, σ. 77-78.

Οι περισσότερες όπερες της περιόδου αυτής που γράφτηκαν στο ύφος της σοβαρής όπερας (opera seria) δεν συμπεριλαμβάνονται συχνά στο σύγχρονο ρεπερτόριο. Εξαίρεση αποτελούν τα έργα του Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ [Christoph Willibald Gluck], ο οποίος εισήγαγε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στη σοβαρή όπερα (opera seria) – και, όπως όλοι οι άντρες της κοινωνικής του τάξης, φορούσε λευκή περούκα με μπουκλάκια.

Επηρεασμένος από το γαλλικό είδος της κωμικής όπερας (opéra comique), στην όπερα Ορφέας και Ευρυδίκη [Orfeo ed Euridice], ο Γκλουκ μαζί με τον λιμπρετίστα Ρανιέρι ντε Καλτσαμπίτζι [Ranieri de’ Calzabigi] παρουσίασαν ένα έργο με πιο λιτό και άμεσο κείμενο, καθώς και μουσική που τόνιζε αυτήν την αμεσότητα τόσο στα μέρη ρετσιτατίβο όσο και στις άριες.15C. Abbate – R. Parker 2012, A History of Opera. The last 400 years, σ. 108-109. Απ’ ό,τι βλέπετε, τα πράγματα ήταν πλέον και πολύ σοβαρά αλλά και πιο άμεσα. Βέβαια, το θέατρο δεν φαίνεται να ήταν πιο ήσυχο –τα θεωρεία ήταν κυρίως χώρος κοινωνικοποίησης και το κοινό έπαιζε σκάκι περιμένοντας την αγαπημένη του άρια–, όμως το είδος της σοβαρής όπερας (opera seria) φαίνεται να είχε κυριεύσει το μυαλό των συνθετών του 18ου αιώνα.16D. Grout 2003 (4η έκδ.), A Short History of Opera, σ. 222. Ή μήπως όχι;

Όπως είδαμε παραπάνω, οι δημιουργοί της σοβαρής όπερας (opera seria) επιδίωκαν τη μεταρρύθμιση της όπερας με στόχο να γίνει ένα είδος τέχνης με λιγότερους κωμικούς ρόλους και λιγότερο ανάλαφρη μουσική, όπου η ποίηση και τα ηθικά μηνύματα θα βρίσκονταν στο κέντρο της προσοχής του κοινού. Ως αποτέλεσμα αυτής της οριοθέτησης, οι κωμικοί ρόλοι και η ανάλαφρη μουσική αντέδρασαν όπως θα περιμένατε, μάζεψαν τα πράγματά τους και μετακόμισαν στο δικό τους είδος όπερας. Με άλλα λόγια (πιο σοβαρά), η δημιουργία της αυστηρά καθορισμένης σοβαρής όπερας (opera seria) είχε ως αποτέλεσμα την ανεξαρτητοποίηση και την εξέλιξη των κωμικών μερών της (intermezzi) σε ένα αυτόνομο είδος όπερας. Το είδος της κωμικής όπερας (opera buffa) –αργότερα παιγνιώδες δράμα (dramma giocoso)– κατάφερε σταδιακά να ξεπεράσει σε δημοφιλία τη σοβαρή όπερα (opera seria), παρουσιάζοντας μια ευρεία γκάμα χαρακτήρων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, που εξέφραζαν την ταυτότητά τους μέσω πολυποίκιλων μουσικών υφών.17Abbate, C., Parker. 2012. A history of opera: the last 400 years, pp. 122-123. Μέσα από το στιλ αυτό, εκφράστηκε ίσως και ο σημαντικότερος συνθέτης όπερας στην ιστορία, ο οποίος στα έργα του συνδύασε το χιούμορ με καυστικά πολιτικά και ηθικά σχόλια. Και φορούσε και περούκα με μπουκλάκια.

Για τον Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart] η μουσική αποτελούσε το κυριότερο στοιχείο της όπερας, το εκφραστικό εκείνο μέσο που έδινε πνοή στους χαρακτήρες των έργων του και μετέδιδε άμεσα στο κοινό τις κοινωνικές και πολιτικές του ιδέες. Ο Μότσαρτ «μιλούσε» μέσω της μουσικής του, παρουσίαζε δηλαδή με μουσικό τρόπο χαρακτηριστικά των ηρώων του, που το κοινό μπορεί να μην έβρισκε στο κείμενο ή στη σκηνική τους παρουσία. Το ταλέντο αυτό του Μότσαρτ γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό στην κωμική όπερα (opera buffa) Οι γάμοι του Φίγκαρο [Le nozze di Figaro], με λιμπρετίστα τον Λορέντσο Ντα Πόντε [Lorenzo Da Ponte], και στο ζίνγκσπιλ (Singspiel) Ο μαγικός αυλός [Die Zauberflöte], με λιμπρετίστα τον Εμάνουελ Σίκανεντερ [Emanuel Schikaneder].

Στην όπερα Οι γάμοι του Φίγκαρο συμβαίνουν τα πάντα: έρωτες, παιχνίδια εξουσίας, ίντριγκες, συμφιλιώσεις και φάρσες. Οι ιδέες του Διαφωτισμού περί ισότητας αναπαράγονται θριαμβευτικά σε ένα μείγμα μουσικού χιούμορ και κοινωνικών σχολίων πάνω στη σχέση υπηρετών και αριστοκρατίας. Οι χαρακτήρες αποκτούν ρεαλιστική ανθρώπινη υπόσταση, καθώς η μουσική μεταχείριση του Μότσαρτ τους δίνει συναισθηματικό βάθος και χαρακτηριστικά που τους καθιστούν κάτι παραπάνω από «κοινωνικά πρότυπα» ή θεατρικούς χαρακτήρες.18D. Grout 2003 (4η έκδ.), A Short History of Opera, σ. 315.Ακούστε για παράδειγμα το παρακάτω απόσπασμα από την όπερα Οι γάμοι του Φίγκαρο. Τι καταλαβαίνετε για τον κεντρικό χαρακτήρα της όπερας από αυτό το σύντομο απόσπασμα; Μην ξεχάσετε να ενεργοποιήσετε τους υπότιτλους για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου.

Η όπερα αυτή μαζί με το παιγνιώδες δράμα (dramma giocoso) Ντον Τζοβάννι [Don Giovanni] και την κωμική όπερα (opera buffa) Έτσι κάνουν όλες ή Η σχολή των εραστών [Così fan tutte ossia La scuola degli amanti] αποτελούν τις τρεις συνεργασίες του Μότσαρτ με τον Ντα Πόντε, που ξεχώρισαν ανάμεσα σε άλλες όπερες της εποχής για τη μουσική και λογοτεχνική τους ευφυΐα. Είναι δηλαδή έργα στα οποία η μουσική μαζί με το κείμενο αποδίδουν πολύ περίτεχνα τις ιδέες και το χιούμορ των δημιουργών τους, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν ξεχωριστά έργα υψηλής ποιότητας.

Στην τελευταία όπερα του Μότσαρτ, το ζίνγκσπιλ (Singspiel) Ο μαγικός αυλός, τα μασονικά ιδεώδη του συνθέτη έδωσαν συμβολικές προεκτάσεις στους κύριους χαρακτήρες και εξέφρασαν πολυποίκιλα τις κεντρικές ιδέες του Διαφωτισμού. Σε αυτήν την περιπέτεια φαντασίας με θέμα τη διάσωση της πριγκίπισσας Παμίνας τονίζεται η ισότητα μεταξύ των φύλων και των κοινωνικών τάξεων και φαίνεται να υπάρχουν κάποια στοιχεία φυλετικής ισότητας. Ακόμη και το είδος της όπερας που επιλέχθηκε για να παρουσιάσει αυτές τις ιδέες, φαίνεται να τονίζει τα ιδεώδη του Διαφωτισμού, καθώς το ζίνγκσπιλ (Singspiel) ερμηνευόταν στην κοινή γερμανική και θεωρούνταν το υποδεέστερο από τα είδη της όπερας.19R. Taruskin 2009, Music in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, pdf, σ. 529. [βρες hardcopy]

Όπως είδατε στην ενότητα 1 («Η γέννηση της όπερας»), συμβατικά η απαρχή της ιστορίας της όπερας τοποθετείται μεταξύ του 1573 και του 1587. Τότε που οι πειραματισμοί της Καμεράτας οδήγησαν στα πρώτα μουσικά δράματα και υπό την καταλυτική επίδραση του συνθέτη Κλάουντιο Μοντεβέρντι [Claudio Monteverdi] παρουσιάστηκαν σταδιακά τα πρώτα έργα όπερας.

Κι εδώ μπορούμε επιτέλους να το παραδεχτούμε ανοιχτά: οι οπαδοί της σοβαρής όπερας (opera seria) είχαν δίκιο. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, η όπερα ήταν ένα μεγάλο μουσικό πανηγύρι. Όχι όμως επειδή το κοινό δεν σεβόταν την ποίηση, αλλά επειδή εν μέρει η όπερα πήρε τη μορφή που καταλαβαίνουμε μέχρι σήμερα, λόγω της επαφής της με το κοινό. Γιατί, ναι μεν τα θεωρητικά πειράματα της Καμεράτας ήταν σημαντικά, όμως τα αποτελέσματα αυτών των πειραμάτων ήταν «ακαδημαϊκά» και αφορούσαν μόνο το περιορισμένο κοινό που τα παρακολουθούσε, δηλαδή την αριστοκρατία σε θέατρα μέσα σε παλάτια.20R. Τaruskin 2009, Music in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, pdf, σ. 23. [βρες hardcopy] Η κατάσταση αυτή άλλαξε δραματικά μετά τη δημιουργία του Θεάτρου Σαν Κασσιάνο στη Βενετία το 1637, ενός θεάτρου που συντηρούνταν από τη συνδρομή του κοινού και παρουσίαζε θεάματα που αφορούσαν αυτό το κοινό.

Μπορεί τα μέσα του 17ου αιώνα να φαντάζουν τόσο μακριά όσο η αρχαιότητα σ’ εμάς, όμως σίγουρα θα μπορέσετε να αναγνωρίσετε ένα κομμάτι της σύγχρονης κοινωνίας στην αντιμετώπιση της όπερας εκείνα τα χρόνια. Όπως σήμερα μόλις βγαίνει μια γνωστή ταινία οι περισσότεροι άνθρωποι που μπορούν να πληρώσουν το εισιτήριο πηγαίνουν να τη δουν στο σινεμά, έτσι φαίνεται να συνέβη και στη Βενετία του 17ου αιώνα. Μεταξύ του 1637 και του 1700 ανέβηκαν πάνω από 350 όπερες στα εννέα θέατρα που λειτουργούσαν ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό, ενώ από τα 1680 και μετά η πόλη –που είχε λίγο μεγαλύτερο πληθυσμό από τον σημερινό Βόλο– συντηρούσε έξι οπερατικούς θιάσους.21D. Grout 2003 (4η έκδ.), A Short History of Opera, σ. 83-84. Στον δημόσιο αυτό χώρο, η όπερα διαπλάστηκε έτσι ώστε να ικανοποιεί το ευρύ της κοινό, το θέατρο έγινε χώρος μουσικής διασκέδασης, με τις προτιμήσεις του κοινού να καθορίζουν την εξέλιξη του είδους, ενώ ταυτόχρονα η απομάκρυνση από τις αριστοκρατικές αυλές επέτρεψε την ανάπτυξη αντιαριστοκρατικών πολιτικών στοιχείων στο είδος.22Τaruskin, R. 2009. Music in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, pdf p. 25 [βρες hardcopy] Από τα μέσα του αιώνα, πολλές άλλες ιταλικές πόλεις απέκτησαν θέατρα που παρουσίαζαν όπερα, και σύντομα το είδος εξαπλώθηκε στη γειτονική Γερμανία και τη Γαλλία, όπου προσαρμόστηκε στην τοπική μουσική κουλτούρα και την αισθητική του εκάστοτε κοινού. Η όπερα λοιπόν, που γεννήθηκε ως ένα πείραμα βασισμένο στην προϋπάρχουσα μουσική κουλτούρα της Ιταλίας, εξαπλώθηκε σύντομα σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις αποικίες της, τη Ρωσία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, και τον 19ο αιώνα έφτασε και στο Βασίλειο της Ελλάδας.

Ενδεικτική είναι η περίπτωση του μαέστρου της Σκάλας του Μιλάνο Αρτούρο Τοσκανίνι [Arturo Toscanini], ο οποίος το 1898 εφάρμοσε μια σειρά νέων κανόνων, έτσι ώστε να πετύχει μακροπρόθεσμες αλλαγές στη συμπεριφορά του κοινού. Χαμήλωσε τα φώτα στην αίθουσα για να κατευθύνει την προσοχή του κοινού στη σκηνή και απαγόρευσε το αυθόρμητο χειροκρότημα και τα περίτεχνα καπέλα που εμπόδιζαν τη θέα.23G. Cowart, «Audiences», στο: H. M. Greenwald (επιμ.) 2014, The Oxford Handbook of Opera, σ. 670-671.

Στο ήσυχο λοιπόν πια θέατρο του 20ού αιώνα, μετά από τριακόσια χρόνια οπερατικής παράδοσης και πολλών μουσικών αντιμαχιών, το σιωπηλό κοινό είδε να ξεδιπλώνεται μπροστά του ένας απίστευτος μουσικός πλούτος που αντανακλά τις μνημειώδεις πολιτικές και πολιτισμικές εξελίξεις του περασμένου αιώνα. Οι ευρωπαϊκές Εθνικές Σχολές μουσικής, που διεκδίκησαν την ισότιμη αντιμετώπιση έργων που δεν ανήκουν στην ιταλική, τη γαλλική ή τη γερμανική παράδοση, ανέδειξαν τοπικά μουσικά ιδιώματα και την παραδοσιακή τους μουσική. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν το μουσικό παραμύθι Ρούσαλκα [Rusalka, 1901] του Τσέχου Αντονίν Ντβόρζακ [Antonín Leopold Dvořák], οι όπερες Γενούφα [Jenůfa, 1904] και Η πονηρή αλεπουδίτσα [Příhody lišky Bystroušky, 1924] του Τσέχου Λέος Γιάνατσεκ [Leoš Janáček] και η όπερα Ο πύργος του Κυανοπώγωνα [A kékszakállú herceg vára, 1918] του Ούγγρου Μπέλα Μπάρτοκ [Béla Bartók].

Από την άποψη συνθετικών τεχνικών που πειραματίζονταν πάνω στη δομή της μουσικής, ο Κλωντ Ντεμπυσσύ [Claude Debussy] παρουσίασε την ιμπρεσιονιστική του όπερα Πελλέας και Μελισάνδη [Pelléas et Mélisande, 1902] κι ο   Άλμπαν Μπεργκ [Alban Berg] ανέβασε τις όπερες Βότσεκ [Wozzeck, 1925] και Λούλου [Lulu, 1937]. Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ο ρομαντικός μοντερνιστής Ρίχαρντ Στράους [Richard Strauss] παρουσίασε τις όπερες Σαλώμη [Salome, 1905] και Ηλέκτρα [Elektra, 1909]. Στη Ρωσία ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς υφίστατο πολιτικές διώξεις για την όπερα Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενκ (1934), ενώ στον τομέα της πολιτικοποιημένης μουσικής ο Κουρτ Βάιλ [Kurt Weill] παρουσίασε τη λαϊκή Όπερα της πεντάρας [Die Dreigroschenoper, 1928], βασισμένη σε κείμενο του Μπέρτολτ Μπρεχτ [Bertolt Brecht]. Κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα, Αμερικανοί συνθέτες όπως οι Φίλιπ Γκλας [Philip Glass] και Τζων Άνταμς [John Adams] ξεκίνησαν να εκπροσωπούν το κίνημα του μουσικού μινιμαλισμού στις όπερές τους Ο Αϊνστάιν στην παραλία [Einstein on the Beach, 1976] και Ο Νίξον στην Κίνα [Nixon in China, 1987] αντίστοιχα. Κι άμα έχετε περιέργεια να δείτε τι συμβαίνει στον κόσμο της όπερας τις τελευταίες δεκαετίες, μπορείτε να δοκιμάσετε το σαιξπηρικό Όραμα του Ληρ [Vision of Lear, 1998] του Ιάπωνα Τόσιο Χοσοκάουα ή την όπερα Έρωτας από μακριά [L’Amour de loin, 2000] της Φινλανδής Κάγιας Σάαριαχο [Kaija Saariaho]. Όπως και στο παρελθόν, η σύγχρονη όπερα δανείζεται θέματα από τη λογοτεχνία, τον κόσμο τον ιδεών και την καθημερινότητα για να παρουσιάσει στη σκηνή περίπλοκα υπερθεάματα, με σκοπό να διασκεδάσει, να προβληματίσει και να εμπνεύσει το κοινό. Από την αρχή της ύπαρξής της, οι παραγωγοί όπερας χρησιμοποίησαν τις πιο προηγμένες τεχνολογίες της εκάστοτε εποχής για να μαγέψουν το κοινό με εντυπωσιακά σκηνικά και μηχανισμούς σκηνής που μοιάζουν να κάνουν το αδύνατο δυνατό. Πλέον, με την πρόσφατη ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής, τα σύγχρονα έργα όπερας χρησιμοποιούν τρισδιάστατα ολογράμματα, προβολές επί σκηνής και φαντασμαγορικούς φωτισμούς, για να δώσουν στη μουσική και το κείμενο μια ακόμη διάσταση. Έργα όπερας από τις μεγαλύτερες σκηνές του κόσμου είναι πλέον διαθέσιμα στο διαδίκτυο και πολύ πιο προσβάσιμα από ποτέ άλλοτε.